ترجمه
ای مردم! به یاد آرید نعمت خدا را بر خویش؛ آیا آفریدگاری غیر از خداوند، از آسمان و زمین شما را روزی دهد؟! هیچ خدایی جز او نیست، پس چگونه [به کجا] رویگردان می‌شوید؟!
نکات ادبی
تُؤْفَكُونَ
ماده «أفک» را در اصل به معنای برگرداندن چیزی از جهت خود (معجم مقاييس اللغة، ج۱، ص۱۱۸؛ التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، ج۱، ص۱۰۹) و یا از جهتی که سزاوار است در آن جهت باشد (مفردات ألفاظ القرآن، ص۷۹) دانسته‌اند.
بدین ترتیب واضح است که تعبیر «أفِكَ عن» نیز به معنای برگرداندن کسی از چیزی است (قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِكَنا عَنْ آلِهَتِنا؛ احقاف/۲۲)
به بادهایی که در جهات مختلف می‌وزند (معجم مقاييس اللغة، ج۱، ص۱۱۸) و یا جهت خود را یکدفعه از مسیری که بوده‌اند تغییر می‌دهند [و بدین جهت طوفان بپا می‌کنند] «مؤتفكة» گفته می‌شود و البته در قرآن کریم تعبیر «الْمُؤْتَفِكَةَ» (نجم/۵۳) و «الْمُؤْتَفِكاتُ» (توبه/۷۰ و حاقه/۹) در مورد شهرهای ویران‌شده قوم لوط به کار رفته است که ان‌شاء الله در بحث از آیات آن به اقوال مختلف درباره چنین نامگذاری‌ای اشاره خواهد شد.
همچنین عموم اهل لغت بیان کرده‌اند که به «دروغ» ، «إفک» گفته می‌شود چرا که مخاطب را از مسیر حق و واقع برمی‌گرداند (هذا إِفْكٌ مُبينٌ؛ نور/۱۲)؛ و در تفاوت «کذب» و «إفک» گفته‌اند که «افک» تنها به دروغ خیلی فاحش و بسیار قبیح گفته می‌شود مانند دروغ بستن بر خدا و پیامبر (أَ إِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ؛ صافات/۸۶)، و یا تهمت ناپاکی زدن به افراد پاک (إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ؛ نور/۱۱) (الفروق فى اللغة، ص۳۷).
«أَفَّاك» صیغه مبالغه از همین ماده و به معنای کسی است که زیاد دروغ می‌گوید «لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ» (جاثية/۷)
در بسیاری از آیات قرآن کریم «إفک» به معنای دروغگویی با «إفک» به معنای رویگردان شدن هم گره خورده است «يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ» (ذاریات/۹) و در بسیاری از موارد (از جمله آیه حاضر) می‌توان گفت چه‌بسا بر اساس قاعده امکان استعمال یک لفظ در چند معنا، هر دو معنا مد نظر بوده است؛ مثلا: «ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ» (غافر/۶۲)
ماده «ءفک» و مشتقات آن جمعا ۳۰ بار در قرآن کریم به کار رفته است.
اختلاف قرائت
«غَيْر اللَّهِ»
در اغلب قرائات عشر و نیز برخی قرائات کمتر مشهور (مانند حسن و شیبه و عیسی) به همین صورت «غَيْرُ اللَّهِ» قرائت شده است؛ اما در قرائت اهل کوفه غیر از عاصم (یعنی قرائت حمزه و کسائی از قراء سبع، و ابوجعفر از قراء عشر) و برخی قرائات غیر مشهور دیگر (مانند زید بن علی و ابن‌وثاب و شقیق) به صورت «غَيْرِ اللَّهِ» قرائت شده است و از عالم نحوی فضل بن ابرهیم، قرائت آن به صورت «غَيْرَ اللَّهِ» روایت شده است.
مجمع البيان، ج۸، ص۶۲۵[۱]؛ البحر المحيط، ج۹، ص۱۴[۲]
حدیث
۱) از امام صادق ع روایت شده است:
هیچ بنده ای گناهی مرتکب نمی شود که بر آن پشیمان شود، مگر اینکه خداوند او را مورد مغفرت قرار می دهد پیش از آنکه استغفار کند؛
و هیچ بنده ای نیست که خداوند نعمتی بر او ارزانی دارد و آو بداند که آن نعمت از جانب خداست مگر اینکه خداوند او را ببخشاید پیش از آنکه خدا را سپاس گوید.
الكافي، ج۲، ص۴۲۷
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الدَّقَّاقِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ زَيْدٍ الْقَتَّاتِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَا مِنْ عَبْدٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَنَدِمَ عَلَيْهِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ قَبْلَ أَنْ يَسْتَغْفِرَ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ نِعْمَةً فَعَرَفَ أَنَّهَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ قَبْلَ أَنْ يَحْمَدَهُ.
۲) روایت شده است که شخصی خدمت امام جعفر صادق ع رسید و گفت: پدر و مادرم به فدایت. مرا با موعظه‌ای تعلیم دهید. حضرت فرمودند:
اگر خداوند تبارک و تعالی روزی را عهده‌دار شده، دلنگرانی، چرا؟
و اگر روزی تقسیم شده است، حرص زدن، چرا؟ …
الأمالي( للصدوق)، ص۷
حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي الصُّهْبَانِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ زِيَادٍ الْأَزْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبَانٌ الْأَحْمَرُ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ جَاءَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَلِّمْنِي مَوْعِظَةً فَقَالَ ع إِنْ كَانَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ تَكَفَّلَ بِالرِّزْقِ فَاهْتِمَامُكَ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِمَا ذَا …[۳]
تدبر
۱) «يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ»
پس از اینکه در آیه قبل خداوند را همه‌کاره عالم دانست که اگر هر کاری بخواهد انجام دهد کسی نمی‌تواند مانعش شود، هشداری می‌دهد که ای مردم! وقتی شما غیر از خداوند هیچ آفریدگاری که به شما روزی دهد، ندارید، و معبودی جز او نیست، به کدام سو رویگردان می‌شوید؟
در واقع نیاز ما یا نیاز در اصل هستی است، که همان نیاز به خالق است؛ یا نیاز در تداوم هستی و بقا و رشد، که همان روزی گرفتن است؛
اما، اگر هم خالق و هم رازق واقعی ما تنها و تنها خداست، چرا در زندگی‌مان از خدا رویگردانیم؟
۲) «اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»
اینکه تنها و تنها سرو کار ما با خداست و هم اصل وجود خود و هم بقا و روزی خود را صرفا از او می‌گیریم، نعمتی است که باید سپاس گفت.
اما چرا این یک نعمت است؟
الف. چون سر و کار ما تنها با یک نفر است و در مقابل یک نفر باید پاسخگو باشیم و از این رو دچار تشتت نمی‌شویم؛ مقایسه کنید چنین وضعیتی را با وضعیت کسی که باید در مقابل افراد متکثری – که چه بسا بین خود آنان هم اختلاف نظر باشد – پاسخگو باشد. این مضمون معادل است با این آیه شریفه که:
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً: خدا مَثَلى زده است: مردى است كه چند خواجه ناسازگار در [مالكيّت] او شركت دارند [و هر يك او را به كارى مىگمارند] و مردى است كه تنها فرمانبر يك مرد است. آيا اين دو در مَثَل يكسانند؟!» (زمر/۲۹)
ب. ….
۳) «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ»
این جمله که «آیا آفریدگاری غیر از خداوند [هست که] از آسمان و زمین شما را روزی دهد؟!» برهانی است بر جمله بعدی که توحید است «هیچ خدایی جز او نیست»
توضیح برهان:
خدا از آن جهت خدا و معبودِ مخلوقاتش است که تدبیر همه امور آنان را برعهده دارد؛ و کسی که تدبیر امور مردم را برعهده دارد (از آفریدن آنها گرفته تا رزق دادن و استمرار بخشیدن وجود آنها) فقط الله است و نه هیچ معبود دیگری؛ پس هر معبود دیگری که هرکسی در قبال خداوند برگزیند معبود واقعی‌ای نیست و خداوند تنعا معبود حقیقی است. (المیزان، ج۱۷، ص۱۶)
۴) «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ»
چنانکه در «نکات ادبی» گذشت، «إفک» هم به معنای دروغ و دروغگویی است و هم به معنای رویگردان شدن؛ و در این آیه هر دو می‌تواند مورد نظر باشد.
در واقع خداوند پس از اینکه در قالب استفهام انکاری می‌پرسد که «آیا آفریدگاری غیر از خداوند هست که از آسمان و زمین شما را روزی دهد؟!» و تاکید می‌کند که «هیچ خدایی جز او نیست» مخاطب را مورد بازخواست قرار می‌دهد:
الف. پس چرا دروغ می‌گویید و خدایان دیگری [از بت‌پرستی گرفته تا پول‌پرستی و شهوت‌پرستی و مقام‌پرستی] را معبود خود قرار می‌دهید.
ب. پس از خداوند حقیقی رویگردان می‌شوید و به جانب خدایان دروغین رو می‌آورید؟!
۵) « ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ … يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ …»
در آیه قبل از رحمت خدا بر انسانها سخن گفت و در این آیه از تعبیر نعمت استفاده کرد و سپس از تعبیر رزق. چرا تعبیر را عوض کرد؟
همچنین چرا متناسب با این تعابیر از تعبیری همچون «هل من راحم» یا «هل من منعم» یا «هل من رازق» استفاده نکرد و فرمود «هل من خالق»؟
الف. با این بیان عملا می‌خواهد برهان دومی [برهان اول در تدبر۳ گذشت] بر نفی شریکان ارائه کند، بدین بیان که مشرکان تدبیر جهان توسط آلهه خود را به اذن خداوند می‌دانند [همان گونه که اغلب پول‌پرستان و … هم خدا را قبول دارند اما بر این باورند که خداوند همه امور را در گروی پول قرار داده است و …] و اگر به آنان گفته شود که مثلا «آیا هیچ رحم‌کننده یا نعمت‌دهنده یا روزی‌دهنده‌ای غیر از خدا در کار است؟» ممکن است بگویند بله، این آلهه ما این کاره‌اند و با تفویض خدا این کارها را انجام می‌دهند؛ اما وقتی گفته شود «آیا خالقی هست» معلوم می‌شود که منظور از رازق و … ،آفریننده رزق و … است نه غیر آن؛ و از این رو، دیگر آنان پاسخی نخواهند داشت. (المیزان، ج۱۷، ص۱۶)
ب. به نظر می‌رسد نعمت اخص از رحمت، و رزق، اخص از نعمت باشد؛ در واقع مرتب از حوزه‌های خاص‌تر شاهد می‌آورد که راهی برای هیچ گونه انکاری نماند.
ج. …
۶) «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»
رازق اوست، ولى از طريق اسباب [= آسمانها و زمین] رزق مىدهد. (تفسير نور، ج۹، ص۴۷۴)
[۱] . قرأ أهل الكوفة غير عاصم و أبو جعفر غير الله بالجر و الباقون بالرفع.
الحجة: قال أبو علي من قرأ غير الله بالجر جعله صفة على اللفظ و الخبر «يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» و من قرأ «غَيْرُ اللَّهِ» بالرفع احتمل وجوها (أحدها) أن يكون خبر المبتدأ (و الآخر) أن يكون صفة على الموضع و الخبر مضمر تقديره هل خالق غير الله في الوجود أو العالم (و الثالث) أن يكون غير استثناء و الخبر مضمر كأنه قال هل من خالق إلا الله و يدل على جواز الاستثناء قوله ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ.
[۲] . و قرأ ابن وثاب، و شقيق، و أبو جعفر، و زيد بن علي، و حمزة، و الكسائي: غير بالخفض، نعتا على اللفظ، و مِنْ خالِقٍ مبتدأ.
… و قرأ شيبة، و عيسى، و الحسن، و باقي السبعة: غَيْرُ بالرفع، و جوزوا أن يكون نعتا على الموضع، كما كان الخبر نعتا على اللفظ، و هذا أظهر لتوافق القراءتين و أن يكون خبرا للمبتدأ، و أن يكون فاعلا باسم الفاعل الذي هو خالق، لأنه قد اعتمد على أداة الاستفهام، فحسن إعماله، كقولك: أ قائم زيد في أحد وجهيه؟ و في هذا نظر، و هو أن اسم الفاعل، أو ما جرى مجراه، إذا اعتمد على أداة الاستفهام و أجرى مجرى الفعل، فرفع ما بعده، هل يجوز أن تدخل عليه من التي للاستغراق فتقول: هل من قائم الزيدون؟ كما تقول: هل قائم الزيدون؟ و الظاهر أنه لا يجوز. ألا ترى أنه إذا جرى مجرى الفعل، لا يكون فيه عموم خلافه إذا أدخلت عليه من، و لا أحفظ مثله في لسان العرب، و ينبغي أن لا يقدم على إجازة مثل هذا إلا بسماع من كلام العرب؟
و قرأ الفضل بن إبراهيم النحوي: غير بالنصب على الاستثناء، و الخبر إما يرزقكم و إما محذوف، و يرزقكم مستأنف و إذا كان يرزقكم مستأنفا، كان أولى لانتفاء صدق خالق على غير اللّه، بخلاف كونه صفة، فإن الصفة تقيد، فيكون ثم خالق غير اللّه، لكنه ليس برازق. …
[۳] . و إِنْ كَانَ الْحِسَابُ حَقّاً فَالْجَمْعُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الثَّوَابُ مِنَ اللَّهِ فَالْكَسَلُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْخَلَفُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْبُخْلُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَتِ الْعُقُوبَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ فَالْمَعْصِيَةُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْمَوْتُ حَقّاً فَالْفَرَحُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْعَرْضُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْمَكْرُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الشَّيْطَانُ عَدُوّاً فَالْغَفْلَةُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْمَمَرُّ عَلَى الصِّرَاطِ حَقّاً فَالْعُجْبُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ كُلُّ شَيْءٍ بِقَضَاءٍ وَ قَدَرٍ فَالْحُزْنُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَتِ الدُّنْيَا فَانِيَةً فَالطُّمَأْنِينَةُ إِلَيْهَا لِمَا ذَا.
این دو روایت هم درباره روزی قابل توجه است:
عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيه عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الْهَزْهَازِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ السَّرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُونَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ يَعْرِفْ وَجْهَ رِزْقِهِ كَثُرَ دُعَاؤُهُ. (الكافي، ج۵، ص۸۴؛ الأمالي( للصدوق)، ص۱۸۱)
حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ الرَّازِيُّ الْعَدْلُ بِبَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفَرَّاءِعَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص التَّوْحِيدُ نِصْفُ الدِّينِ وَ اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَة. (التوحيد (للصدوق)، ص۶۸)
Visits: 45