۳۰ شعبان- ۲ رمضان ۱۴۴۱
ترجمه
و [با] گوشت پرنده‌ای، از آنچه میل دارند؛
اختلاف قرائت
لَحْمِ / لَحْمُ / لُحومُ[۱]
نکات ادبی
طَیرٍ
قبلا بیان شد که ماده «طیر» در اصل دلالت دارد بر سبکی چیزی در هوا، و به این مناسبت استعاره گرفته شده برای هر حرکت سریعی، چنانکه «طار القوم» یعنی آنان با سرعت رهسپار شدند؛ و برخی بر این باورند که اساساً این ماده به معنای حرکت سریعی که بدون سنگینی و ثقل باشد، به کار می‌رود.
بدین ترتیب، «طائر» به معنای «پرنده» است یعنی هرچیزی که با بالهای خود در هوا بسرعت حرکت می‌کند (وَ لا طائِرٍ یطِیرُ بِجَناحَیهِ؛ انعام/۳۸). برخی «طَیر» را جمعِ «طائر» دانسته‌اند (وَ الطَّیرَ مَحْشُورَةً، ص/۱۹؛ وَ الطَّیرُ صَافَّاتٍ، نور/۴۱) شبیه به «رَاكِب» که جمعِ آن «رَكْب» است؛ اما برخی با این تحلیل مخالفت کرده و بر این باورند که «طیر» اسم جنس است که هم بر مفرد و هم بر جمع اطلاق می‌شود و شاهد آورده‌اند که در برخی موارد قطعا منظور جمع نبوده است، مانند «أَنِّی أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّینِ كَهَیئَةِ الطَّیرِ فَأَنْفُخُ فیهِ فَیكُونُ طَیراً بِإِذْنِ اللَّه، آل عمران/۴۹) و یا اینکه وقتی آن را در ردیف «جن» و «إنس» (که اسم جنس‌اند) قرار می‌دهند (وَ حُشِرَ لِسُلَیمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیرِ؛ نمل/۱۷)، این هم علی‌القاعده اسم جنس می‌باشد؛ و نیز احتمال این را که در اصل این کلمه صفت مشبهه بوده باشد (مانند صَعب) بعید ندانسته‌اند. شاید هم بتوان گفت که «طیر» هم به معنای جمع و هم به معنای اسم حنس به کار می‌رود؛ شاهدش هم این است که اولا گاه بوضوح در معنای جمع، و نه اسم جنس، به کار رفته است؛ مانند «وَ الطَّیرُ صَافَّاتٍ» (نور/۴۱) و ثانیا وقتی حال برای آن آمده، گاهی به صورت مفرد آمده (به نحوی که با اسم جنس تناسب بیشتری دارد: وَ الطَّیرَ مَحْشُورَةً، ص/۱۹) و گاه به صورت جمع (که با جمع بودن تناسب دارد: أَ لَمْ یرَوْا إِلَی الطَّیرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ، نحل/۷۹).
کلمه «تَطَیُّر» را به معنای فال بد زدن به پرنده به کار می‌برند، ظاهرا از این جهت که برخی پرندگان (مانند کلاغ و …) را شوم می‌دانستند و به آنها فال بد می‌زدند، و کم‌کم آن را برای هرگونه شوم دانستن و فال بد زدنی به کار بردند (إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ یطَّیرُوا، أعراف/۱۳۱؛ إِنَّا تَطَیرْنا بِكُمْ، یس/۱۸) و به تَبَعِ آن کلمه «طائر» را هم به همین معنای «فال بد» استفاده کردند (قالُوا اطَّیرْنا بِكَ وَ بِمَنْ مَعَكَ قالَ طائِرُكُمْ عِنْدَ اللَّهِ، نمل/۴۷) و البته برخی علاوه بر این نکته، این احتمال را هم داده‌اند که چون فال بد زدن و شومی ناشی از نوعی سبکسری و اقدام بی‌تامل بوده، از این جهت هم این تعبیر ریشه در همان ماده «طیر» داشته باشد. مرحوم طبرسی هم احتمال داده که اصل این فال بد بر اساس واداشتن پرنده‌ای به چیزی که ناخوشایندش است بوده است.
تعبیر «طائرِ» انسان، به معنای «عمل» انسان هم به کار رفته (وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ،؛ إسراء/۱۳)، از باب اینکه این عملش، از او پر می‌گیرد و چه‌بسا که این هم، از همان «طائر» به معنای فال بد گرفته شده، چرا که ظاهرا استعمال آن در خصوص عمل بدی بوده که وبال گردن آدمی شده است.
جلسه ۷۶۵ http://yekaye.ir/ya-seen-36-18/
یشْتَهُونَ
قبلا بیان شد که ماده «شهو» و کلمه «شهوة» به معنای اشتیاق نفس به چیزی، و رغبت شدید از جانب نفس به امری که آن را ملایم با خود می‌داند؛ و به تعبیر دیگر، برکنده شدن نفس است به سوی چیزی که دلش می‌خواهد و اینکه نفس چیزی را به خاطر لذتی که در آن هست بخواهد؛ و تفاوتش با «اراده» در آن است که اراده آن جایی است که بر اساس حکمت به سراغ کاری برویم، اما شهوت آن میل درونی‌ای است که به طور ضروری (ناخودآگاه و بدون فکر و برنامه‌ریزی) ما را به انجام کاری سوق می‌دهد. برخی بر این باورند که این ماده در خصوص رغبت به امور بدنی و جسمانی به کار می رود که غالبا از احساس خلو و نیاز بدان آن حاصل می‌شود.
«شهوة» در اصل مصدر ثلاثی مجرد است که جمع آن «شهوات» می‌شود؛ والبته گاه در مورد چیزی که متعلق شهوت و میل قرار گرفته و یا در مورد قوه‌ای که انسان را به سوی شهوات می‌راند نیز به کار می‌رود، چنانکه در آیه «زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ» (آل عمران/۱۴) هر دو معنا محتمل است.
این ماده به صورت فعل در قرآن همواره در باب افتعال (اشتهی، یشتهی) به کار رفته است: و «اشتهاء» دلالت می کند بر مطاوعه (= پذیرش) و اختیار و برگزیدن امری که مورد رغبت قرار گرفته؛ و چه‌بسا بتوان گفت که هرجا که رغبت شدید و تمایل اکیدی در کار باشد تعبیر «اشتها» به کار می رود: «وَ لَكُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُكُمْ» (فصلت/۳۱) «هُمْ فی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ» (انبیاء/۱۰۲)
در کاربردهای قرآنی این ماده برای لذات مادی و دنیوی‌ای که غالبا پیروی آنها با مذمتی همراه بوده به صورت مصدر ثلاثی مجرد (شهوة) استفاده شده: «زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ» (آل عمران/۱۴) «یریدُ الَّذینَ یتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمیلُوا مَیلاً عَظیماً» (نساء/۲۷) «إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ» (آل عمران/۸۱ و نمل/۵۵) «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ» (مریم/۵۹)
و فقط در دو مورد برای چنین حالتی از این ماده به صورت فعل آمده: «وَ حیلَ بَینَهُمْ وَ بَینَ ما یشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ» (سبأ/۵۴) «وَ یجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یشْتَهُونَ» (نحل/۵۷)
ولی درباره لذائذ اخروی (خواه آنچه به افراد می‌رسد یا لذایذ اخروی‌ای که از برخی افراد دریغ می‌شود) همواره به صورت فعل، استفاده شده است:
لا یسْمَعُونَ حَسیسَها وَ هُمْ فی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ (انبیاء/۱۰۲)
لَكُمْ فیها ما تَشْتَهی أَنْفُسُكُمْ (فصلت/۳۱)
فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْینُ (زخرف/۷۱)
وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یشْتَهُونَ (طور/۲۲)
وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ (واقعه/۲۱)
وَ فَواكِهَ مِمَّا یشْتَهُونَ (مرسلات/۴۲)
مرحوم مصطفوی در تفاوت شهوات دنیوی و اشتهاهای اخروی چنین توضیح داده که اولی دلخواهی است که باید برایش تلاش کرد و آن را به دست آورد (بویژه کلمه «اتبعوا الشهوات» قابل توجه است)؛ اما دومی دلخواه‌هایی است که حاضر و آماده و بالفعل است و تلاشی نیاز ندارد؛ و بعید نیست که بتوان همین را ضابطه تفاوت این دو واژه دانست؛ و شاید هم تفاوت همان است که با افتعال دلالت بر شدت و رغبت بیشتری داشته باشد و این با توجه به شدت وجودی آخرت کاملا قابل توجیه است.
جلسه ۸۵۲ http://yekaye.ir/al-aaraf-7-81/
حدیث
۱) عبدالله بن سنان می‌گوید: از امام صادق ع درباره بهترین خوردنی‌ها در دنیا و آخرت سوال کردم.
فرمود: گوشت! آیا سخن خداوند عز و جل را نشنیده ای که: «و گوشت پرنده‌ای، از آنچه میل دارند» (واقعه/۲۱)
الكافی، ج۶، ص۳۰۸؛ المحاسن، ج۲، ص۴۵۹-۴۶۰
مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ[۲] قَالَ:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ سَیدِ الْآدَامِ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ؟
فَقَالَ اللَّحْمُ؛ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ».
۲) الف. از امیرالمومنین ع روایت شده که رسول الله ص فرمودند: گوشت، آقای همه طعام‌ها در دنیا و آخرت است.
ب. و از امام صادق ع روایت شده که رسول الله ص فرمودند: آقای خوردنی‌های بهشت، گوشت است.
الكافی، ج۶، ص۳۰۸؛ المحاسن، ج۲، ص۴۵۹-۴۶۰
الف. عَلِی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِی ع قَالَ:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اللَّحْمُ سَیدُ الطَّعَامِ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.
ب. عَنْهُ عَنْ عَلِی بْنِ الرَّیانِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص سَیدُ آدَامِ الْجَنَّةِ اللَّحْمُ.
۳) الف. عبدالاعلی می‌گوید: خدمت امام صادق ع عرض کردم که برای ما از رسول الله ص روایت شده است که خداوند تبارک و تعالی از «الْبَیتَ اللَّحِمَ» (خانه‌ای که در آن گوشت باشد) بیزار است.
فرمودند: اشتباه کرده‌اند. همانا رسول الله ص فرمود: خانه ای که در آن غیبت مردم می‌شود و گوشت آنان را می‌خورند.
المحاسن، ج۲، ص۴۶۰؛ الكافی، ج۶، ص۳۰۸
عَلِی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ وَ غَیرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی بْنِ یوسُفَ عَنْ زَكَرِیا بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِی عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ:
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّا نُرْوَی عِنْدَنَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یبْغِضُ الْبَیتَ اللَّحِمَ.
فَقَالَ ع كَذَبُوا إِنَّمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْبَیتَ الَّذِی یغْتَابُونَ فِیهِ النَّاسَ وَ یأْكُلُونَ لُحُومَهُمْ.[۳]
ب. بیاع هروی می‌گوید: به امام صادق ع عرض کردم که به از رسول الله ص نقل شده که فرموده باشند خداوند از «الْبَیتَ اللَّحِمَ» (خانه‌ای که در آن گوشت باشد) بیزار است.
فرمود: مقصود آن خانه ای است که در آن گوشت مردم را می خورند؛ وگرنه خود رسول الله ص گوشت را دوست داشت و یکبار زنی خدمت رسول الله ص رسید و از ایشان سوالی کرد و عایشه آنجا بود. وی زن کوتاه‌قدی بود و وقتی از آنجا رفت عایشه با دست اشاره‌ای کرد و ادای کوتاه‌قدی وی را درآورد. رسول الله ص به او فرمود: قی کن!
گفت: یا رسول الله! مگر من چیزی خورده‌ام؟!
فرمود: قی کن!
او چنین کرد و گوشتی را از دهانش بیرون انداخت!
المحاسن، ج۲، ص۴۶۰
عَنْهُ عَنْ عَلِی بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ مُوسَی عَنْ أُدَیمٍ بَیاعِ الْهَرَوِی قَالَ:
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ یقُولُ إِنَّ اللَّهَ یبْغِضُ الْبَیتَ اللَّحِمَ!
قَالَ إِنَّمَا ذَلِكَ الْبَیتُ الَّذِی یؤْكَلُ فِیهِ لُحُومُ النَّاسِ وَ قَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَحِماً یحِبُّ اللَّحْمَ؛ وَ قَدْ جَاءَتْ امْرَأَةٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ص تَسْأَلُهُ عَنْ شَیءٍ، وَ عَائِشَةُ عِنْدَهُ. فَلَمَّا انْصَرَفْتَ وَ كَانَتْ قَصِیرَةً، قَالَتْ عَائِشَةُ بِیدِهَا تَحْكِی قِصَرَهَا. فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ ص: تَخَلَّلِی! قَالَتْ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ هَلْ أَكَلْتُ شَیئاً؟ قَالَ لَهَا تَخَلَّلِی! فَفَعَلَتْ؛ فَأَلْقَتْ مُضْغَةً عَنْ فِیهَا.[۴]
۴) در منابع اهل سنت آمده است که:
الف. رسول الله ص به ابن مسعود فرمودند:
همانا در بهشت به پرنده‌ای نگاه می‌کنی و آن را دلت می خواهد پس در پیشگاه تو بریان شده حاضر می‌شود!
ب. و از میمونه (همسر پیامبر ص) روایت شده که ایشان فرمودند:
همانا شخص در بهشت پرنده‌ای را آرزو می‌کند و آن همچون شتر رعنای خراسانی می‌آید تا روی سفره وی قرار می‌گیرد [در حالی که بریان است] بدون اینکه دود و آتشی بدان برخورد کرده باشد؛ آنگاه وی از آن می‌خورد تا سیر شود سپس دوباره پرواز می‌کند.
الدر المنثور، ج۶، ص۲۳
الف. وَأخرج ابْن أبي الدُّنْيَا وَالْبَزَّار وَابْن الْمُنْذر وَالْبَيْهَقِيّ فِي الْبَعْث عَن ابْن مَسْعُود قَالَ: قَالَ لي رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَ [آله و] سلم:
إِنَّك ستنظر إِلَى الطير فِي الْجنَّة فتشتهيه فيخر بَين يَديك مشوياً
وَأخرج ابْن أبي الدُّنْيَا عَن مَيْمُونَة: أَن النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَ [آله و] سلم قَالَ:
إِن الرجل ليشتهي الطير فِي الْجنَّة فَيَجِيء مثل البختي حَتَّى يَقع على خوانه لم يصبهُ دُخان وَلم تمسه نَار فيأكل مِنْهُ حَتَّى يشْبع ثمَّ يطير.[۵]
تدبر
۱) «وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»
علاوه بر شراب‌های بهشتی و میوه‌ها، از بهشتیان با گوشت پرنده، هر آنچه که اشتهایش را داشته باشند؛ پذیرایی می‌شود.
با اینکه در آیات زیادی از قرآن کریم از پذیرایی بهشتیان با شراب و یا میوه‌های بهشتی سخن به میان آمده بود (که در بحث از آیات قبل به آن موارد اشاره شد) این تنها آیه‌ای است که از پذیرایی بهشتیان با «گوشت پرنده» سخن به میان آمده؛ و البته در خصوص پذیرایی با «گوشت» در آیه «وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یشْتَهُونَ» (طور/۲۲) نیز اشاره‌ای شده است.
نکته جالب توجه این است که در هر دو مورد از تعبیر «آنچه که مورد اشتهای آنان باشد»، استفاده شده است؛ که نشان از این دارد که نوعی از اشتهاء و میل هم در بهشت وجود دارد. (لازم به ذکر است تعبیر اشتهاء در خصوص نعمتهای بهشتی، یک بار هم درباره میوه‌ها (وَ فَواكِهَ مِمَّا یشْتَهُونَ؛ مرسلات/۴۲) و سه بار هم به طور مطلق درباره هرآنچه هرکس دلش می‌خواهد (هُمْ فی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ، انبیاء/۱۰۲؛ لَكُمْ فیها ما تَشْتَهی أَنْفُسُكُمْ، فصلت/۳۱؛ فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْینُ، زخرف/۷۱) به کار رفته است.)
بحث تخصصی انسان‌شناسی: ماهیت اشتهاء در دنیا و آخرت
آن مقدار که می‌دانیم اشتهایی که بشر در دنیا دارد، ناشی از یک دستگاه نفسانی است که در کنار دستگاه طبیعت امکان ادامه بقا برای موجودات حیوانی را مهیا می‌کند. توضیح مطلب اینکه همه موجودات زنده برای ادامه بقای‌شان نیازمند تغذیه‌اند با این تفاوت که موجودات زنده رده‌های پایین مانند گیاهان، برای دست‌یابی به نیازهای طبیعی‌شان برای رشد حرکت چندانی لازم نیست؛ یک گیاه در همانجا که ایستاده است ریشه‌هایش از آب و مواد معدنی‌ای که در پیرامونش در زمین وجود دارد تغذیه می‌کند؛ اما نیازهای موجودات رده بالاتر بسیار متنوع شده، و از این رو برای ادامه حیاتش باید این سو و آن سو برود و مواد مختلفی را تغذیه نماید. خداوند برای اینکه این امر در حیوان انجام شود علاوه بر دستگاه طبیعت در حیوان (که کار جذب و هضم و گوارش غذا و رساندن آن به تمامی سلولهای بدن در همه موجودات زنده را برعهده دارد)، دستگاه نفسانی‌ای نیز در او قرار داده که هیجانی آمیخته با لذت در حیوان ایجاد می‌كند و حیوان برای ارضای آن میل به جانب غذا حركت می‌كند و آن را در اختیار دستگاه هضم قرار می‌دهد. به تعبیر دیگر، به موازات احتیاجات طبیعت حیوانی، یك سلسله تمایلات و غرایز مخصوص در وجود حیوان است كه وجود آن احتیاجات را اعلام، و حیوان را به تكاپو وادار می‌کند و او را به طرف اعمالی كه نتیجتا آن منظور را می‌دهد هدایت می‌كند. در عین اینكه هدفی كه طبیعتِ حیوان آن را طلب می‌کند (در این مثال: رفع نیاز بدن) مغایر است با هدفی كه حیوان به حسب احساس و تمایل خود در نظر می‌گیرد و برای آن فعالیت می‌كند (مثلا احساس گرسنگی و درصدد سیری برآمدن) اما بین این دو دستگاه طبیعت و نفسانیات همكاری و هم‌آهنگی كامل برقرار است و همان چیزی تمایل حیوان را ارضاء می‌نماید كه طبیعت را به سوی مقصد خویش كمك می‌كند. (برای توضیح بیشتر؛ ر.ک: پاورقی‌های شهید مطهری بر اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۲، ص۱۷۱-۱۸۰)
پس اشتهاء در دنیا عاملی است که خداوند قرار داده تا نیاز طبیعی بدن مرتفع گردد؛ یعنی ما انسانها، بیش از اینکه نیاز طبیعی سیستم بدنی‌مان ما را به غذا خوردن وادار کند، تحت تاثیر این سیستم نفسانی (که گرسنه می‌شویم و اشتها به غذا داریم و از خوردن غذا لذت می‌بریم) غذا می خوریم. چنانکه اگر کسی دچار اختلالی شود که اصلا اشتها و میل به غذا خوردن نداشته باشد و از خوردن هیچ لذتی نبرد، خطر اینکه از غذا نخوردن بمیرد برایش جدی است.
اما در آخرت چطور؟
آیا اشتهای در آخرت صرفا برای لذت بردن است؟ یا آن اشتها نیز همراه است با یک نیاز در عمق وجود آدم (که در این صورت سوال این است که آن نیاز درونی چیست که این اشتها بهانه‌ای برای رفع آن قرار داده شده است)؟ یا اساسا آن اشتها صرفا تجسم برخی از خواسته ها و اقدامات انسانها در دنیاست که در بهشت به صورت اشتها و رفع آن اشتها جلوه‌گر می‌شود؟ یا …؟ و یا همه اینها؟ (بعدا در جمع‌بندی سوره (جلسه۱۰۶۴، تدبر۱۴) نکته‌ای درباره خوردن در بهشت بیان شد که شاید تاحدودی برای پاسخ این سوال به کار آید)
۲) «وَ فاكِهَةٍ مِمَّا یتَخَیَّرُونَ؛ وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»
چرا در مورد میوه از تعبیر «تخیر» (اختیار) استفاده کرد اما برای گوشت از تعبیر «اشتها»؟
الف. برخی گفته‌اند وقتی میوه و گوشت را نزد کسی بیاورند، اگر وی گرسنه باشد خوردن گوشت را ترجیح می‌دهد و اگر سیر باشد خوردن میوه را؛ در واقع شخصی که گرسنه است اشتها دارد؛ اما شخصی که سیر است با تحریک ناشی از اشتها نمی خورد بلکه از روی دلخواهش است که می‌خورد؛ یعنی اگر دلش بخواهد می خورد و اگر نخواهد نمی خورد؛ و شاید با این تعبیر می خواهد اشاره کند که در بهشت گرسنگی‌ای در کار نیست؛ از این رو ابتدا میوه می‌آورند و افراد هرکه دلش بخواهد می خورد؛ و از آنجا که غالبا خوردن میوه اشتها را باز می‌کند و وقتی اشتها بود خوردن گوشت دلچسب است؛ بویژه که«تخیر» در جایی به کار می‌رود که گزینه‌هایی را پیش روی فرد می‌گذارند تا انتخاب کند؛ و این با خوردن میوه تناسب دارد یعنی میوه‌ها را نزد وی حاضر می‌کنند تا وی یکی را انتخاب کند؛ اما اشتها جایی است که میل درونی فرد محرک اقدام باشد؛ و این با خوردن گوشت تناسب دارد. (اقتباس از مفاتیح الغیب، ج۲۹، ص۳۹۶[۶])
ب. تعبیر «اختیار» نوعی حالت فاعلیت و غلبه اراده آنان را می‌رساند؛ اما تعبیر «اشتها» نوعی انفعال و تابع بودن آنان را می‌رساند؛ یعنی چه‌بسا می‌خواهد بفرماید که همان میوه هم به اراده آنان پدید آمده است؛ اما در خصوص لحم طیر این پرنده‌ها از قبل مهیا هستند و اینان صرفا با مواجهه با آنان اشتها و میلی به خوردن آنها پیدا می‌کنند.
ج. با توجه به اینکه در جای دیگر برای خوردن میوه بهشتی هم از تعبیر «اشتهاء» استفاده کرد: «وَ فَواكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ» (مرسلات/۴۲) و در جایی برای میوه و گوشت یک تعبیر یکسان به کار برد: «وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ» (طور/۲۲) چه‌بسا این تفاوت تعبیر، ناظر به میوه و گوشت نباشد بلکه حکایت از دو وضعیت آنان در مقام خوردن باشد؛ مثلا اینکه نشان دهد که هم انتخاب چیزی که می‌خورند کاملا به دست خود آنان است و هم اشتهای آنان بها داده و در نظر گرفته می‌شود؛ یعنی، این گونه نیست که آن انتخاب، یک انتخاب از روی ناچاری و بدون میل و رغبت درونی باشد؛ لذا ابتدا به انتخابگری آنان اشاره کرد که نشان می‌دهد گزینه‌های متعدد پیش روی آنان است؛ سپس به اشتهای آنان اشاره کرد که نشان دهد این گزینه‌ها را هم از روی میل و رغبت درونی برمی‌گزینند.
د. …
۳) «یطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ؛ بِأَكْوابٍ وَ أَباریقَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعینٍ … وَ فاكِهَةٍ … وَ لَحْمِ طَیرٍ»
در اسم بردن از پذیرایی‌هایی که برای مقربان می‌شود ابتدا از شراب شروع کرد؛ سپس میوه، سپس گوشت. چرا؟
الف. در پذیرایی اولویت با نوشیدنی، سپس میوه و آنگاه غذای گرم و مطبوع است. (تفسیر نور، ج۹، ص۴۲۳)
ب. در دنیا می‌گویند حکیمانه‌تر این است که ابتدا میوه صرف شود (که جذبش ساده‌تر است و در معده زیاد نمی ماند) و بعد از آن گوشت و غذاهای سنگین صرف شود؛ بویژه که میوه اشتها را هم زیاد می‌کند و غالب افراد چنین‌اند که خوردن میوه را در هر حالتی (حتی در حالت سیری) دوست دارند؛ اما برای خوردن غذای گوشتی باید اشتها داشته باشند (مفاتیح الغیب، ج۲۹، ص۳۹۶[۷])؛ و شاید از باب تشبیه به حالت مطلوب در دنیا باشد و چه‌بسا این رویه در آخرت هم یک تناسبی به ازای احوالات بهشتیان داشته باشد.
ج. …
۴) «یطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ؛ بِأَكْوابٍ وَ أَباریقَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعینٍ؛ لا یصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ؛ وَ فاكِهَةٍ مِمَّا یتَخَیَّرُونَ؛ وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»
مسئولین پذیرایی و شیوه پذیرایی بهشتیان، خصوصیاتی دارد (تفسیر نور، ج۹، ص۴۲۲-۴۲۳):
الف: هر لحظه در دسترس میباشند. «یطُوفُ»
ب: نوجوانانی با قیافهای زیبا و دلپذیرند. «وِلْدانٌ»
ج: دلپذیری آنان موسمی و لحظهای نیست. «مُخَلَّدُونَ»
د: انواع وسایل پذیرایی را در دست دارند. «أكواب، أَبارِیقَ، كَأْسٍ»
ه: پذیرایی ابتدا با مایعات و نوشیدنیهاست. «كَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ»
و: آنچه عرضه می‌شود، آفاتی ندارد. «لا یصَدَّعُونَ … لا ینْزِفُونَ»
ز: مواد پذیرایی، متعدّد و متنوّع و به انتخاب مهمان است. «فاكِهَةٍ مِمَّا یتَخَیرُونَ»
ح: اولویت با نوشیدنی، سپس میوه و آنگاه غذای گرم و مطبوع است. «مَعِینٍ، فاكِهَةٍ، لَحْمِ»
۵) «یطُوفُ عَلَیهِمْ … بِأَكْوابٍ وَ … وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»
اشکال
مگر نه این است که می گویند که بهشتیان هروقت بخواهند پرنده‌ای که در حال پرواز است به صورت بریان‌شده نزد آنان فرود می‌آید (مجمع البیان، ج۹، ص۳۲۷[۸])؛ پس چرا اینجا سخن از طواف دور آنان با گوشت پرنده‌هاست؟
پاسخ:
شبیه این مطلب در بحث از آیه قبل مطرح شد. در بهشت قرار است به انواع نعمتها متنعم شوند و اثبات یکی نفی دیگری نمی‌کند. اینکه انسان هر گوشت پرنده‌ای بخواهد آن پرنده برایش به صورت بریان‌شده از آسمان فرود آید یک لذتی دارد و اینکه در محفل دوستان بنشینند و کسانی در حال پذیرایی از آنان گوشت‌های لذیذ در اختیار آنان قرار دهند لذت دیگری دارد. (الميزان، ج۱۹، ص۱۲۲)
این مطلب بعدا در تاریخ ۲۷/۱۰/۱۳۹۹ اضافه شد:
۶) «وَ لَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»
یکی از نعمتهای بهشتی مقربان پذیرایی شدن آنان است با گوشت پرنده‌ای، از آنچه میل دارند.
خوردن گوشت در بهشت
با اینکه قرآن کریم درباره خوردن انواع میوه‌ها و نوشیدنی‌ها در بهشت توضیحات متعددی داده؛ اما درباره خوردن گوشت در بهشت فقط به همین آیه و آیه «وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُون» (طور/۲۲) بسنده کرده؛ که مقایسه وضعیت و نعمتهای برشمرده شده در آیات ۱۷ تا ۲۴ سوره طور با آیات ۱۲ تا ۲۶ سوره واقعه این احتمال را بسیار تقویت می‌کند که مومنان بهشتی مذکور در آن آیات نیز مشخصا همین گروه مقربان باشند نه عموم بهشتیان؛ هرچند البته ظاهرا شاهدی از قرآن هم نداریم که به طور قطع مصرف گوشت توسط اصحاب یمین را رد کند.
همچنین در احادیث هم در حدی که تفحص شد با اینکه روایات فراوانی درباره انواع نوشیدنی‌ها و میوه‌های بهشتی آمده و درباره مصرف گوشت در دنیا هم توصیه‌های فراوانی شده است اما در خصوص گوشت در بهشت فقط روایاتی که در قسمت «حدیث» گذشت (که می‌گوید برترین غذای دنیا و آخرت گوشت است) یافت شد؛ و درباره تنوع گوشت در بهشت، ویا اینکه همه بهشتیان از گوشت استفاده می کنند حدیثی یافت نشد. بله؛ این مقدار در قرآن کریم هست که در بهشت هرکس هرچه را اشتها داشته باشد ویا بخواهد در اختیارش قرار می‌گیرد: «لَكُمْ فيها ما تَشْتَهي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فيها ما تَدَّعُونَ» (فصلت/۳۱) «فيها ما تَشْتَهيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَ أَنْتُمْ فيها خالِدُون» (زخرف/۷۱)؛ اما از این مطلب ضرورتا نتیجه نمی‌شود که اصحاب یمین هم در آنجا ضرورتا میل به گوشت خواهند داشت.
در واقع، اگرچه نمی‌توان با قاطعیت گفت که آنها هیچ اشتهایی به گوشت پیدا نمی‌کنند؛ اما همین که بارها از انواع آشامیدنی‌ها و میوه‌های بهشتی سخن گفته شده، اما در خصوص گوشت این اندازه مختصر است انسان را به فکر وامی‌دارد.
(البته این سخنان به هیچ عنوان به معنای دفاع و حتی اعتبار داشتن دیدگاههای گیاهخواران نیست که در این باره در جمع‌بندی (جلسه ۱۰۶۴، تدبر۱۴) توضیحات بیشتری تقدیم خواهد شد.)
[۱] . قراءة الجماعة «ولحمِ طيرٍ» بالخفض عطفا على «بأكواب…»
وقرأ أبوعبدالرحمن و زيد بن علي «ولحمُ طيرٍ» بالرفع وهو مبتدأ ، والتقدير: «ولهم لحم طير»
وقرئ «ولحومِ طيرٍ» على الجمع. (معجم القراءات ج۹، ص۲۹۵)
[۲] . سند مطلب در محاسن این گونه است: عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْيَقْطِينِيِّ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ وَ كَانَ خَيْراً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ
[۳] . وَ قَدْ كَانَ أَبِي ع لَحِماً وَ لَقَدْ مَاتَ يَوْمَ مَاتَ وَ فِي كُمِّ أُمِّ وَلَدِهِ ثَلَاثُونَ دِرْهَماً لِلَّحْمِ.
[۴] . در المحاسن، ج۲، ص۴۶۰-۴۶۱ این احادیث هم ناظر به همین مضمون آمده است:
عَنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الْبَيْتُ اللَّحِمُ يُكْرَهُ قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ بَلَغَنَا عَنْكُمْ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ.
عَنْهُ وَ رَوَاهُ ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْبَيْتِ اللَّحِمِ تَكْرَهُونَهُ قَالَ وَ لِمَ فَقُلْتُ بَلَغَنِي عَنْكُمْ وَ أَنَا مَعَ قَوْمٍ فِي الدَّارِ وَ إِخْوَانٌ لِي أَمْرُنَا وَاحِدٌ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِإِدْمَانِهِ.
عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ مِسْمَعٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ رَجُلًا قَالَ لَهُ إِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَرْوُونَ أَنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْبَيْتَ اللَّحِمَ قَالَ صَدَقُوا وَ لَيْسَ حَيْثُ ذَهَبُوا إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْبَيْتَ الَّذِي يُؤْكَلُ فِيهِ لُحُومُ النَّاسِ وَ رَوَاهُ عُثْمَانُ بْنُ عِيسَى عَنْ مِسْمَعٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع. (این در کافی هم آمده)
[۵] . و با این مضمون احادیث متعددی در کتب اهل سنت آمده است از جمله:
أخرج أحمد و الترمذي عن أنس قال قال رسول الله صلى الله علیه وَ [آله و] سلم: أما طير الجنة كأمثال البخت ترعى في شجر الجنة.
و أخرج البيهقي في البعث عن حذيفة قال قال رسول الله صلى الله علیه وَ [آله و] سلم: ان في الجنة طيرا أمثال البخاتي.
و أخرج ابن أبى شيبة و هناد عن الحسن قال قال رسول الله صلى الله علیه وَ [آله و] سلم: ان في الجنة طيرا كأمثال البخت تأتي الرجل فيصيب منها ثم تذهب كان لم ينقص منها شي
و أخرج ابن أبى الدنيا عن ميمونة ان النبي صلى الله علیه وَ [آله و] سلم قال: ان الرجل ليشتهى الطير في الجنة فيجيء مثل البختي حتى يقع على خوانه لم يصبه دخان و لم تمسه نار فيأكل منه حتى يشبع ثم يطير.
و أخرج ابن مردويه عن ابن مسعود سمعت رسول الله صلى الله علیه وَ [آله و] سلم يقول: ان في الجنة طيرا له سبعون ألف ريشة فإذا وضع الخوان قدام ولى الله جاء الطير فسقط عليه فانتفض فخرج من كل ريشة لون ألذ من الشهد والين من الزبد و أحلى من العسل ثم يطير
و أخرج هاد عن أبى سعيد الخدري قال قال رسول الله صلى الله علیه وَ [آله و] سلم: ان في الجنة لطيرا فيه سبعون ألف ريشة فيجيء فيقع على صحفة الرجل من أهل الجنة ثم ينتفض فيخرج من كل ريشة لون أبيض من الثلج والين من الزبد و أعذب من الشهد ليس فيه لون يشبه صاحبه ثم يطير فيذهب.
[۶] . المسألة الثانیة: هل فی تخصیص التخییر بالفاكهة و الاشتهاء باللحم بلاغة؟ قلت: و كیف لا و فی كل حرف من حروف القرآن بلاغة و فصاحة، و إن كان لا یحیط بها ذهنی الكلیل، و لا یصل إلیها علمی القلیل، و الذی یظهر لی فیه أن اللحم و الفاكهة إذا حضرا عند الجائع تمیل نفسه إلى اللحم، و إذا حضرا عند الشبعان تمیل إلى الفاكهة، و الجائع مشته و الشبعان غیر مشته، و إنما هو مختار إن أراد أكل، و إن لم یرد لا یأكل، و لا یقال فی الجائع إن أراد أكل لأن أن لا تدخل إلا على المشكوك، إذا علم هذا ثبت أن فی الدنیا اللحم عند المشتهی مختار و الفاكهة عند غیر المشتهى مختارة و حكایة الجنة على ما یفهم فی الدنیا فحص اللحم بالاشتهاء و الفاكهة بالاختیار، و التحقیق فیه من حیث اللفظ أن الاختیار هو أخذ الخیر من أمرین و الأمران اللذان یقع فیهما الاختیار فی الظاهر لا یكون للمختار أو لا میل إلى أحدهما، ثم یتفكر و یتروى، و یأخذ ما یغلبه نظره على الآخر فالتفكه هو ما یكون عند عدم الحاجة، و أما إن اشتهى واحد فاكهة بعینها فاستحضرها و أكلها فهو لیس بمتفكه و إنما هو دافع حاجة، و أما فواكه الجنة تكون أولا عند أصحاب الجنة من غیر سبق میل منهم إلیها ثم یتفكهون بها على حسب اختیارهم، و أما اللحم فتمیل أنفسهم إلیه أدنى میل فیحضر عندهم، و میل النفس إلى المأكول شهوة، و یدل على هذا قوله تعالى: قُطُوفُها دانِیةٌ [الحاقة: ۲۳] و قوله: وَ جَنَى الْجَنَّتَینِ دانٍ [الرحمن: ۵۴] و قوله تعالى: وَ فاكِهَةٍ كَثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ [الواقعة: ۳۲، ۳۳] فهو دلیل على أنها دائمة الحضور، و أما اللحم فالمروی أن الطائر یطیر فتمیل نفس المؤمن إلى لحمه فینزل مشویا و مقلیا على حسب ما یشتهیه، فالحاصل أن الفاكهة تحضر عندهم فیتخیر المؤمن بعد الحضور و اللحم یطلبه المؤمن و تمیل نفسه إلیه أدنى میل، و ذلك لأن الفاكهة تلذ الأعین بحضورها، و اللحم لا تلذ الأعین بحضوره، ثم إن فی اللفظ لطیفة، و هی أنه تعالى قال: مِمَّا یتَخَیرُونَ و لم یقل: مما یختارون مع قرب أحدهما إلى الآخر فی المعنى، و هو أن التخیر من باب التكلف فكأنهم یأخذون ما یكون فی نهایة الكمال، و هذا لا یوجد إلا ممن لا یكون له حاجة و لا اضطرار.
[۷] . المسألة الثالثة: ما الحكمة فی تقدیم الفاكهة على اللحم؟ نقول: الجواب عنه من وجوه أحدها: العادة فی الدنیا التقدیم للفواكه فی الأكل و الجنة وضعت بما علم فی الدنیا من الأوصاف و على ما علم فیها، و لا سیما عادة أهل الشرب و كأن المقصود بیان حال شرب أهل الجنة و ثانیها: الحكمة فی الدنیا تقتضی أكل الفاكهة أولا لأنها ألطف و أسرع انحدارا و أقل حاجة إلى المكث الطویل فی المعدة للهضم، و لأن الفاكهة تحرك الشهوة للأكل و اللحم یدفعها و ثالثها: یخرج مما ذكرنا جوابا خلا عن لفظ التخییر و الاشتهاء هو أنه تعالى لما بین أن الفاكهة دائمة الحضور و الوجود، و اللحم یشتهی و یحضر عند الاشتهاء دل هذا على عدم الجوع لأن الجائع حاجته إلى اللحم أكثر من اختیاره اللحم فقال: وَ فاكِهَةٍ لأن الحال فی الجنة یشبه حال الشبعان فی الدنیا فیمیل إلى الفاكهة أكثر فقدمها، و هذا الوجه أصح لأن من الفواكه ما لا یؤكل إلا بعد الطعام، فلا یصح الأول جوابا فی الكل.
[۸] . إن أهل الجنة إذا اشتهوا لحم الطیر خلق الله سبحانه لهم الطیر نضیجا حتى لا یحتاج إلى ذبح الطیر و إیلامه قال ابن عباس یخطر على قلبه الطیر فیصیر ممثلا بین یدیه على ما اشتهی
Visits: 131