۲۸ شعبان ۱۴۳۹
ابتدا مروری بر آیات و ترجمه داشته باشیم:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ
الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً أُولي أَجْنِحَةٍ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ يَزيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ؛
ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ؛
يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ؛
وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ؛
يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ؛
إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعيرِ؛
الَّذينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبيرٌ؛
أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ؛
وَ اللَّهُ الَّذي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ؛
مَنْ كانَ يُريدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَميعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَ الَّذينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ؛
وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ في كِتابٍ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ؛
وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ فيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛
يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْري لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْميرٍ؛
إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبيرٍ؛
يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ؛
إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَديدٍ؛
وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزيزٍ؛
وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى إِنَّما تُنْذِرُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصيرُ؛
وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصيرُ؛
وَ لاَ الظُّلُماتُ وَ لاَ النُّورُ؛
وَ لاَ الظِّلُّ وَ لاَ الْحَرُورُ؛
وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لاَ الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ؛
إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذيرٌ؛
إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشيراً وَ نَذيراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فيها نَذيرٌ؛
وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنيرِ؛
ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكيرِ؛
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابيبُ سُودٌ؛
وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ غَفُورٌ؛
إِنَّ الَّذينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ؛
لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ؛
وَ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبيرٌ بَصيرٌ؛
ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبيرُ؛
جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فيها حَريرٌ؛
وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ؛
الَّذي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فيها لُغُوبٌ؛
وَ الَّذينَ كَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا يُقْضى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَ لا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها كَذلِكَ نَجْزي كُلَّ كَفُورٍ؛
وَ هُمْ يَصْطَرِخُونَ فيها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ الَّذي كُنَّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جاءَكُمُ النَّذيرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمينَ مِنْ نَصيرٍ؛
إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ؛
هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً؛
قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُوني ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلاَّ غُرُوراً؛
إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً؛
وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذيرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً؛
اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْديلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْويلاً؛
أَ وَ لَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كانَ عَليماً قَديراً؛
وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصيراً.
ترجمه
به نام خداوند رحمتگستر همواره مهربان؛
هرگونه سپاس و ستایش از آنِ خداوندی است که پدیدآرنده آسمانها و زمین است، فرشتگان را رسولانی قرار داده دارای بالهایی دو به دو و سه به سه و چهار به چهار، در خلقت هر چه بخواهد میافزاید؛ همانا خداوند بر هر کاری تواناست.
آن چه از رحمت را که خداوند بر مردم گشاید، بازدارندهای برایش نیست؛ و آنچه بازدارد، آن را در پیاش فرستندهای نیست؛ و اوست که شکستناپذیر و حکیم است.
ای مردم! به یاد آرید نعمت خدا را بر خویش؛ آیا آفریدگاری غیر از خداوند، از آسمان و زمین شما را روزی دهد؟! هیچ خدایی جز او نیست، پس چگونه [به کجا] رویگردان میشوید؟!
و اگر تو را تکذیب میکنند قطعاً پیش از تو [هم] پیامبرانی تکذیب شدند؛ و همه امور تنها به خداوند بازگردانیده میشود.
ای مردم! به یقین وعده خداوند حق است؛ پس زنهار که زندگانی دنیا شما را مغرور نسازد، و زنهار که [نسبت] به خدا مغرورتان نکند آن بسیار فریبکار.
حقّاً که شیطان دشمن شما است؛ پس او را دشمن دارید؛ جز این نیست که او حزبش را صرفاً فرامیخواند که از اصحاب آتش فروزان باشند.
آنان که کفر ورزیدند، برایشان عذابی شدید است؛ و آنان که ایمان آوردند و شایستهها انجام دادند، برایشان مغفرت و پاداشی بزرگ است.
آیا پس آن کس که بدیِ کردارش برایش آراسته شد و آن را نیکو میبیند، …؟! پس قطعاً خداوند هر که را بخواهد در گمراهی وامینهد و هر که را بخواهد هدایت میکند؛ پس جانت به حسرتها بر آنان [از کف] نرود، بیتردید خداوند بدانچه میکنند داناست.
و خداست که بادها را فرستاد تا ابری را برانگیزند، پس آن را به جانب سرزمینی مرده راندیم تا با آن زمین را پس از مرگش زندگی بخشیدیم؛ این گونه است رستاخیز.
هر کس که عزت خواهد، پس عزت یکسره از آنِ خداست؛ به سوی او بالا میرود سخنان طیّب و عمل صالح آن را رفعت میبخشد؛ و کسانی که نیرنگهای بد میبازند برایشان عذابی شدید است، و نیرنگ آنان است که نابود میشود.
و خداوند شما را آفرید از خاکی، سپس از نطفهای، سپس زوجهایی قرارتان داد، و هیچ مادینهای نه باردار شود و نه وضع حمل کند مگر به علم او؛ و به هیچ سالخوردهای عمر دراز داده نشود و از عمرش کاسته نگردد مگر در کتابی [ثبت شده]؛ بدرستی که آن بر خداوند آسان است.
و این دو دریا یکسان نیستند؛ این، شیرین و خوشگوار، [که] گواراست آشامیدنش؛ و آن، شور و تلخ؛ و از هر یک گوشتی تازه میخورید و زیورآلاتی بیرون میآورید که میپوشیدشان؛ و کشتیها را در آن شکافنده میبینی؛ تا از فضل او بجویید و شاید شکرگزار باشید.
شب را در دل روز درمیآوَرَد و روز را در دل شب؛ و خورشید و ماه را مسخر فرمود، هریک تا مدت معینی در جریان است؛ آن است خداوند، پروردگار شما، سلطنت از آنِ اوست؛ و کسانی که غیر از او میخوانید «قطمیری» [= پوست هسته خرمایی] را هم مالک نیستند.
اگر آنان را بخوانید خواندنِ شما را نمیشنوند، و اگر هم [فرضاً] میشنیدند پاسخی به شما نمیدادند، و روز قیامت به شرکورزیِ شما کافر [و ناسپاس] شوند، و [هیچکس] همچون آگاهیْ همهچیزدان، تو را باخبر نکند.
ای مردم! شمایید فقیران [= نیازمندان] به خدا؛ و آن خداوند است که بینیاز و ستوده است.
اگر بخواهد شما را میبَرَد و خَلقِ جدیدی میآوَرَد؛
و آن بر خداوند دشوار نیست.
و هیچ باربَری بار دیگری را بر دوش نکشد؛ و اگر گرانباری به برداشتن آن دعوت کند چیزی از او آن برداشته نشود ولو خویشاوند باشد؛ تنها تو کسانی را هشدار میدهی که از پروردگارشان در نهان خشیت دارند و نماز برپاداشتند؛ و کسی که تزکیه کند تنها برای خودش تزکیه میکند؛ و بازگشت به سوی خداست.
و نه یکسانند کور و بینا؛
و نه ظلمتها و نه نور؛
و نه سایه [سایبان] ، و نه داغی آفتاب [باد سوزان]؛
و نه یکسانند زندگان و نه مردگان؛ البته خداوند کسی را که بخواهد میشنواند، و[لی] تو شنواننده کسانی که در قبرهایند، نیستی!
تو جز انذاردهندهای نیستی؛
همانا ما تو را بهحق بشارتدهنده و انذاردهنده فرستادیم؛ و هیچ امتی نیست جز اینکه در آن انذاردهندهای گذشت.
و اگر تو را تکذیب کنند، قطعا کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] تکذیب کردهاند؛ [در حالی که] پیامبرانشان برای آنها دلایل آشکار و کتابها و نوشتهی روشنگر آوردند.
سپس کسانی را که کفر ورزیده بودند [به قهر] گرفتم، پس سختگیریِ من چگونه بود؟!
آیا ندیدهای که خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد پس با آن ثمراتی به رنگهای مختلف بیرون آوردیم؛ و از کوهها، راههایی سفید و سرخ به رنگهای مختلف، و [راههای] سیاهی به نهایت سیاه.
و از مردمان و جنبندگان و چارپایان به رنگهای مختلف، همچنین، جز این نیست که از بندگانش تنها عالمان از خداوند خشیت دارند؛ همانا خداوند شکستناپذیری خطاپوش است.
در حقیقت، کسانی که کتاب خدا را تلاوت میکنند و نماز بپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم نهان و آشکارا انفاق کردند، به تجارتی امید دارند که هرگز تباه نمیگردد.
تا پاداشهایشان را تماماً به ایشان بدهد و از فضل خود، ایشان را بیفزاید؛ که همانا او بس خطاپوش و بسیار قدرشناس است.
و به خداوند سوگند خوردند، سختترین سوگندها، که مسلّماً اگر انذاردهندهای نزدشان آید بیشک هدایتیافتهتر از هر یک از امّتها باشند؛ اما چون انذاردهندهای نزدشان آمد، آنان را نیفزود جز نفرتی؛
استکبارورزیدنی در زمین و نیرنگی بد؛ و نیرنگ بد جز بر اهلش وارد نشود؛ پس آیا جز سنت پیشینیان را انتظار دارند؟ پس هرگز برای سنت خدا تبدیلی نخواهی یافت و هرگز برای سنت خدا دگرگونیای نخواهی یافت.
مگر در زمین سیر [و سفر] نکردند تا ببینند چگونه بود عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند، و از آنان نیرومندتر بودند؛ و هرگز خداوند چنین نبوده که چیزی، نه در آسمانها و نه در زمین، او را به عجز آوَرَد؛ همانا او همواره دانا و توانا بوده است.
و به فرض خداوند مردم را بدانچه کسب کردهاند مواخذه میکرد، بر روی آن هیچ جنبندهای باقی نمیگذاشت؛ و لیکن تا مدت معینی مهلتشان میدهد؛ پس چون اجلشان فرا رسید البته خداوند به [اوضاع و احوال] بندگانش بینا بوده است.
حدیث
دو حدیث در ابتدای این سوره گذشت که ابتدا یکبار دیگر آنها را مرور میکنیم و سپس حدیثی دیگر خواهیم آورد که چهبسا در فهم کلیت سوره مفید باشد:
۱) از پیامبر اکرم ص روایت شده است:
کسی که سوره ملائکه [= سوره فاطر] را بخواند روز قیامت سه در از درهای بهشت او را به سوی خود میخواند که از هر دری که می خواهی وارد شو!
مجمعالبیان، ج۸، ص۶۲۴؛ البرهان في تفسير القرآن، ج۴، ص۵۳۳
أبي بن كعب عن النبي ص قال من قرأ سورة الملائكة دعته يوم القيامة ثلاثة أبواب من الجنة أن أدخل من أي الأبواب شئت.
۲) از امام صادق ع روایت شده است:
دو حمد با همدیگر، یعنی حمدِ سبأ و حمد فاطر [کنایه از دو سوره سبأ و فاطر، از این جهت که هر دو با تعبیر الحمدلله شروع شدهاند] را اگر کسی در شبی بخواند مادام که در آن شب بسر میبرد در حفظ و امان خداوند است؛ و کسی که آن دو را در روزش بخواند در آن روز امر ناخوشایندی به او نرسد، و از خیر دنیا و خیر آخرت چیزی به او داده میشود که بر دلش خطور نکرده و افق آرزوهایش بدان نرسیده باشد.
ثواب الأعمال، ص۱۱۰؛ أعلام الدين في صفات المؤمنين، ص۳۷۳
حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ [ابْنِ الْبَطَائِنِيِّ] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ ابْنِ أَبِي أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
الحمدين [لِلْحَمْدَيْنِ] جَمِيعاً حَمْدِ سَبَإٍ وَ حَمْدِ فَاطِرٍ مَنْ قَرَأَهُمَا فِي لَيْلَةٍ لَمْ يَزَلْ فِي لَيْلَتِهِ فِي حِفْظِ اللَّهِ وَ كِلَاءَتِهِ فَمَنْ قَرَأَهُمَا فِي نَهَارِهِ لَمْ يُصِبْهُ فِي نَهَارِهِ مَكْرُوهٌ وَ أُعْطِيَ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ خَيْرِ الْآخِرَةِ مَا لَمْ يَخْطُرْ عَلَى قَلْبِهِ وَ لَمْ يَبْلُغْ مُنَاهُ.
۳) ضریس میگوید: خدمت امام باقر ع بود در حالی که جماعتی از اصحابش هم نزد او بودند. ایشان فرمود:
در شگفتم از کسانی که ولایت ما را پذیرفتهاند و ما را امام خود میدانند و بیان میکنند که اطاعت از ما همانند اطاعت از رسول الله ص واجب است، سپس حجت خود را درهم میشکنند و به خاطر ضعف دلهایشان علیه خود مخاصمه میکنند، از حق ما میکاهند و بر کسی خرده میگیرند که خداوند برهانی بر حق معرفت ما و تسلیم نسبت به امر ما به وی داده است! آیا به نظرتان چنین میرسد که خداوند تبارک و تعالی طاعت اولیای خود را بر بندگانش واجب گرداند آنگاه اخبار آسمانها و زمین را از آنها مخفی کند و بنیانهای علم را در مورد آنچه بر آنها وارد میشود که قوام دینشان بدان است از آنان دریغ ورزد؟!
الكافي، ج۱، ص۲۶۱؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۲۴
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ [وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ] عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ وَ عِنْدَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ عَجِبْتُ مِنْ قَوْمٍ يَتَوَلَّوْنَا وَ يَجْعَلُونَا أَئِمَّةً وَ يَصِفُونَ أَنَّ طَاعَتَنَا مُفْتَرَضَةٌ عَلَيْهِمْ كَطَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص ثُمَّ يَكْسِرُونَ حُجَّتَهُمْ وَ يَخْصِمُونَ أَنْفُسَهُمْ بِضَعْفِ قُلُوبِهِمْ فَيَنْقُصُونَا حَقَّنَا وَ يَعِيبُونَ ذَلِكَ عَلَى مَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ بُرْهَانَ حَقِّ مَعْرِفَتِنَا وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِنَا أَ تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى افْتَرَضَ طَاعَةَ أَوْلِيَائِهِ عَلَى عِبَادِهِ ثُمَّ يُخْفِي عَنْهُمْ أَخْبَارَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ الْعِلْمِ فِيمَا يَرِدُ عَلَيْهِمْ مِمَّا فِيهِ قِوَامُ دِينِهِم؟!
تدبر
۱) این سوره با سپاس خداوند برای آفرینش آسمانها و زمین و فرستادن فرشتگان و روزیای که خداوند از ابتدای آفرینش در اختیار انسان قرار میدهد، شروع میشود؛ و با یادآوریِ اینکه اگر خدا آسمانها و زمین را نگه ندارد کسی نیست که آنها را نگه دارد تذکری میدهد که ببینید عاقبت کسانی که در برابر خداوند و نعمتهایش کفر پیشه کردند چه شد و هشدار میدهد که همگان اجل و مهلت معینی دارند و مهلت دادن به مجرمان بدین معنا نیست که نظام عالم از دست خدا خارج شده است.
در واقع، در این سوره، از آغاز آفرینش و ارسال فرشتگان و پیامبران برای هدایت انسانها شروع کرد و از کفرورزیها سخن گفت و به پایان مهلت انسانها در این دنیا رسید؛ و وضعیت انسانها را در این آغاز و پایان و نسبت آنها با زمین و آسمان را مورد توجه قرار داد؛ و ختم کلام را این قرار داد که خداوند به بندگانش بصیر است.
۲) در این سوره گویی مرتب تناظری بین آدم و عالَم برقرار میشود تا نشان داده شود که چگونه انسانها به معنای عام خلیفه در زمین شدند و دو گانه خوب و بد چگونه رقم خورد.
بدین ترتیب مرتب شاهدیم که خداوند:
از طرفی از آفرینش نظام آسمانها و زمین و نزول باران و زنده کردن آنها و تنوع موجود در عالَم و اینکه علیرغم این تنوع، ثمرات واحدی هم در کار است سخن میگوید؛
و از طرف دیگر درباره خلقت انسان و نزول وحی به او و زنده کردن او و تنوع انسانهای خوب و بد، و موضعگیریهای آنان در برابر وحی و مهلتی که به آنها داده شده داد سخن میدهد.
یکبار این فرازها را دقت کنیم که میتوان در هر فراز این نکته را مشاهده کرد:
آیات ۱-۸: از آفرینش آسمانها و زمین و ارسال فرشتگان شروع میکند بلافاصله سراغ نعمت خدا بر انسان و وحی و تکذیب پیامبران میرود و با هشداری به حقانیت وعده خدا و خطر شیطان، مردم را به دو گروه مومن و کافر تقسیم میکند که کافر عمل زشتش را زیبا میبیند.
آیات ۹-۱۱: از فرستادن باد و ابر و زنده شدن زمین که آیتی بر معاد است شذوع میکند و باز با تاکیدی بر اینکه عزت یکسره از آن خداست به بالا رفتن کلمه طیب و عمل صالح و هلاک بودن نیرنگ نیرنگبازان اشاره میکند و به اینکه آفرینش شما از ابتدا تا انتها به دست خدایی است که از ابتدا تا انتهای زندگی شما علم دارد ختم میکند.
در آیات۱۲-۱۸ باز از دو دریای شیرین و شور که هر دو کارکردهای مشابهی هم دارند شروع میکند و به تدبیر روز و شب و خورشید و ماه اشاره میکند و تذکر میدهد که همه عالم به دست خداست و شریکانی که مشرکان برای خدا قرار میدهند هیچکارهاند؛ و شما نیز سراسر محتاج خدا هستید که اگر نازی کند در هم فرو ریزند قالبها؛ و هیچکس هم بار دیگری را نمیتواند بردارد؛ و در پایان میفرماید فقط آنان که اهل خشیت و نمازند از این سخنان پند میگیرند.
آیات ۱۹-۲۶: ابتدا به برخی از تقابلها درون عالم آدمها (کور و بینا – زنده و مرده) و درون عالم طبیعت (نور و ظلمت، سایه و حرارت) اشاره میکند و دوباره هشدار میدهد که تو تنها انذاردهندهای و انتظار نداشته باش که بتوانی همه را شنوا سازی؛ و تکذیب وحی هم امری پرسابقه بوده و خداوند کافران را با شدت میگیرد.
در آیات ۲۷-۳۷ این بار پس از اشاره به اینکه در طبیعت خداوند یک آب فرستاد و یک منشا قرار داد اما مخلوقات متنوعی پدید آورد، سراغ انسانها میرود و اینکه ما وحی واحدی فروفرستادیم اما انسانها متنوع برخورد کردند سخن میگوید: ابتدا از کسانی یاد میکند که اهل تلاوت قرآن و نماز و انفاقاند و امید آخرت دارند که به فضل خدا خواهند رسید؛ و پس از تذکری به حقانیت وحی، اشاره میکند که وارثان این کتاب چند دسته خواهند بود؛ و نهایتا از بهشتی که برای خوبان ذخیره شده و حال و روز خوبان در آنجا؛ و آتشی که برای کافران مهیا شده و وضعیت دشوار آنان که آرزوی برگشت به دنیا دارند، سخن میگوید.
در آیه ۳۸ این تناظر عالَم و آدم با تاکیدات بیشتری مورد توجه قرار میگیرد: خدا هم عالم غیب آسمانها و زمین است و هم عالم به نهایت دل انسانها؛
و نهایتا در آیات ۳۹-۴۴ ابتدا نسبت انسان و این دنیا (خلیفه شدن در زمین) اشاره میشود بلافاصله هشدار میدهد که این موقعیت میتواند با شرک و کفرورزی همراه شود، یعنی با باوری پوچ به معبودهایی که هیچ نقشی در عالم ندارند، نه در ایجادش و نه در بقایش؛ و همینان کسانیاند که تا وقتی انذاردهنده الهی نزدشان نیامده داد این سر میدهند که اگر نوبت به ما برسد ما از همه بهتر خواهیم بود، اما همین که نوبت بدانها رسید خوی استکباری و نیرنگبازیشان بروز میکند و به همان عاقبت سوء گذشتگانشان مبتلا میشوند.
و در پایان تذکر میدهد که اگر اینان بدان عاقبت گرفتار شدند با حلیم و غفور بودن خداوند – که در آیات قبل مکرر مورد تاکید قرار گرفت – منافاتی ندارد؛ زیرا اینان کسانیاند که به نهیات بدی رسیده بودند وگرنه اگر در حد بدیهای متداول در مردم بخواهند مواخذه کنند؛ باید که هر آنکه هست گیرند! ولی بنای خدا در این دنیا بر مهلت دادن است.
۳) شاید از نتایج مهمی که از این تناظری که در این سوره بین عالم و آدم برقرار شده، میتوان گرفت این باشد که ما انسانهایی به خود وانهاده نیستیم؛ در نتیجه:
الف. خداوند ما را در این زمین خلیفه خود قرار داد؛ اما این خلافت یک ظرفیت بود، نه یک وضعیت نهایی؛ ظرفیتی که عدهای از آن سوء استفاده کردند و از هر موجودی پستتر شدند و بدترین جای عالم، یعنی جهنم را برای خود رقم زدند.
ب. همان طور که خداوند آگاهی خود از غیب آسمانها را در کنار آگاهی خود از درون دل انسانها قرار داد (آیه۳۸)؛ کسی هم که قرار است هدایت انسانها را عهدهدار شود باید از این دو وادی در عرض هم آگاه باشد تا بتواند انسان را در این عالم به جایگاه درست رهنمون شود. (حدیث۳)
ج. …
۴) اینکه خدا عالم را از وحدتی شروع کند معنایش این نیست که از دل همان وحدت کثراتی در عرض هم و حتی مقابل هم پدید نیاورد! وقتی آب واحدی میفرستد و گیاهان رنگارنگ میروید و عرصه زمین عرصه تنوعها میگردد؛ وحی واحدی هم میفرستد؛ اما از دل آن تنوعی از موضعگیریها پدید میآید که برخی را به اوج بهشت و برخی را به حضیض جهنم میکشاند.
۵) در این سوره، مکرر در میان سه مساله اصلی اصول دین (یگانگی خداوند، رسالت پیامبران؛ و آخرت و عرصه نهایی سرنوشت انسانها) رفت و برگشت میشود تا حدی که برخی از بزرگان غرض اصلی این سوره را بیان اصول سهگانه دین، و استدلال بر آنها قلمداد کردهاند (الميزان، ج۱۷، ص۵)
در عین اینکه رفت و برگشت مکرر بین این سه بوضوح مشاهده میشود اما شاید بتوان در اینکه هدف استدلال بر این سه بوده، تردید کرد! به نظر میرسد بیش از اینکه این آیات در مقام استدلال مستقیم بر این سه باشند، در مقام ایناند که جایگاه انسان در عالم و نسبت او را با جهانی که در آن زندگی میکند نشان دهند؛ که البته اگر آن نسبت درست درک شود، در دل شخص باور به توحید و نبوت و معاد تقویت میشود: اگر انسان در عالم پیرامون خود؛ و بلکه در خود نیک بیندیشد بوضوح می یابد که وجود شریکانی که برای خدا ادعا میشوند توهمی بیش نیست؛ میفهمد که انسان موجود به خود وانهاده نیست؛ و همان خدایی که با نزول آب از آسمان زمین را زنده میکند با نزول وحی از آسمان دلها را زنده میکند؛ و میفهمد که اگرچه قرار بوده با نزول وحی، دلها زنده شود؛ اما اختیار انسان از او سلب نشده، و عدهای چهبسا از همین باران برای گلآلود کردن و پژمردن استفاده میکنند و هلاکت ابدی را برای خویش میخرند.
Visits: 8