۴۶۶) إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذينَ مَعَكَ وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی‏ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

ترجمه

به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو کمتر از دوسوم شب یا نیمی از آن یا یک سوم آن را [به عبادت] قیام می‌کنی؛ و نیز جماعتی از کسانی که با تو هستند؛ و خداوند است که شب و روز را مقدر می‌فرماید [= اندازه شب و روز به دست اوست]، می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت پس با شما کنار می‌آید، اکنون هرچه میسر می‌شود از قرآن بخوانید؛ می‌داند که در میان شما بیمارانی خواهند بود، و دیگرانی هم که در زمین می‌گردند در حالی که فضل خداوند را می‌جویند [روزی طلب می‌کنند]، و دیگرانی هم که در راه خدا کارزار می‌نمایند؛ پس آنچه میسر شد از آن بخوانید و نماز بپا دارید و صدقه بدهید و به خداوند وامی نیکو دهید؛ و هر خوبی‌ای که برای خودتان از پیش بفرستید آن را نزد خدا خواهید یافت بهتر و با پاداشی عظیم‌تر، و از خداوند آمرزش بطلبید که همانا خداوند بسیار آمرزنده و رحیم است.

اختلاف قرائات

دو کلمه «نصفه و ثلثه» دو گونه قرائت شده است:

به صورت منصوب (نصفَه و ثلثَه)، که عطف می‌شود به «أدنی»؛ یعنی سه گزینه مطرح شده چنین می‌شود: «کمتر از دو سوم شب»، «نیمی از شب» و «یک سوم شب»؛ که در میان قرائات سبع، این قرائت اهل مکه (ابن‌کثیر) و کوفه (عاصم، حمزه، کسائی)؛ و از قرائات عشر، قرائت «خلف»؛ و از قرائات شاذه، قرائت ابن‌محیصن، اعمش، زید بن علی، بوده است.

به صورت مجرور (نصفِه و ثلثِه)، که عطف می‌شود به «ثُلُثَيِ اللیل»، یعنی سه گزینه مطرح شده چنین می‌شود: «کمتر از دو سوم شب»، «کمتر از نیمی از شب» و «کمتر از یک سوم شب»؛ که در میان قرائات سبع، این قرائت اهل مدینه (نافع)، شام (ابن‌عامر) و بصره (ابوعمرو)؛ و از قرائات عشر، قرائت ابوجعفر، یعقوب؛ و از قرائات شاذه، قرائت یزیدی و حسن بصری، بوده است. (مجمع البيان، ج‏۱۰، ص۵۷۵؛ البحر المحيط، ج‏۱۰، ص۳۱۹؛ الکامل المفصل فی القرائات الاربعة عشر، ص۵۷۵) [۱]

در حالت فوق، مرجع ضمیر در دو کلمه «نصفه و ثلثه» را به «اللیل» برگردانده‌ایم؛ اما این احتمال هم مطرح شده که مرجع ضمیر، «ثلثی اللیل» باشد (مجمع البيان، ج‏۱۰، ص۵۷۵)؛ آنگاه

در قرائت اول معنای آیه چنین می‌شود: «کمتر از دوسوم شب»، «نصفِ دوسوم شب [= یک سوم]» و «یک سومِ دو سومِ شب [= یک ششم]».

و در قرائت دوم چنین می‌شود: «کمتر از دوسوم شب»، «کمتر از نصفِ دوسوم شب [= کمتر از یک سوم]» و «کمتر از یک سومِ دو سومِ شب [= کمتر از یک ششم]».

شان نزول آیه آخر

۱) روایت شده است که پیامبر اکرم ص و عده‌ای از مومنان نیمی از شب‌ یا یک سوم یا دوسوم شب را به عبادت می‌ایستادند؛ اما این برایشان سخت بود چرا که نمی‌دانستند چه اندازه از شب مشغول عبادت بوده‌اند و گاه از ترس اینکه مبادا به اندازه لازم نشده باشد کل شب را به عبادت برمی‌خاستند تا اینکه خداوند با این آیه بر آنها تخفیف داد. (مجمع البيان، ج‏۱۰، ص۵۶۹[۲]؛ البرهان، ج‏۵، ص۵۲۰)[۳]

۲) همچنین از ابن‌عباس روایت شده که مقصود از «کسانی که با تو هستند» حضرت علی ع و ابوذر است.

شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج‏۲، ص۳۸۷؛ مجمع البيان، ج‏۱۰، ص۵۷۵[۴]

أَخْبَرَنَا الْحَاكِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ هُوَ بِخَطِّهِ عِنْدِي أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ السَّبِيعِيُّ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَكَمِ الْحِبَرِيُّ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ حَدَّثَنَا عُبَيْدَةُ بْنُ حُمَيْدٍ، عَنِ الْكَلْبِيِّ عَنْ أَبِي صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ قَالَ: عَلِيٌّ وَ أَبُو ذَرٍّ.

حدیث

توجه: حدیث۲ جلسه۴۴۶ درباره وقت نماز شب در قرآن، نیز به این آیه مربوط می‌شود http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-1-2/ [۵] که چون قبلا اشاره شده بود مجددا تکرار نشد.

۱) از امام باقر ع در تفسیر این آیه روایت شده است:

«به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو کمتر از دوسوم شب یا نیمی از آن یا یک سوم آن را [به عبادت] قیام می‌کنی» و پیامبر ص این چنین بود و مردم را به چنین عبادتی بشارت داد؛ اما بر آنان سخت آمد و اینکه فرمود «می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت» قضیه این بود که گاهی شخصی برمی‌خاست و نمی‌دانست چه موقعی شب به نیمه می‌رسد یا دو سوم شب شده است؛ و گاه تا صبح [برای عبادت] قیام می‌کرد از ترس اینکه مبادا آن را حفظ نکرده باشد [= به اندازه لازم قیام نکرده باشد] پس خداوند این آیه را نازل کرد که «به یقین پروردگارت می‌داند که در حقیقت تو قیام می‌کنی کمتر از دوسوم شب» تا آنجا که فرمود «می‌داند که هرگز توان مراعات [دقیق] آن را نخواهید داشت» و می‌پرسید چه موقعی نصف شب و چه موقعی یک سوم شد؛ پس این مطلب نسخ شد با «اکنون هرچه میسر می‌شود از قرآن بخوانید»؛ و بدانید که هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه نماز شب آورد؛ و هیچ پیامبری نماز شب را برای اول شب نیاورد.

تفسير القمي، ج‏۲، ص۳۹۲

 فِي رِوَايَةِ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِهِ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ فَفَعَلَ النَّبِيُّ ص ذَلِكَ وَ بَشَّرَ النَّاسَ بِهِ فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ وَ قَوْلُهُ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ وَ لَا يَدْرِي مَتَى يَنْتَصِفُ اللَّيْلُ وَ مَتَى يَكُونُ الثُّلُثَانِ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ حَتَّى يُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا يَحْفَظَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ إِلَى قَوْلِهِ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ يَقُولُ مَتَى يَكُونُ النِّصْفُ وَ الثُّلُثُ نُسِخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَمْ يَأْتِ نَبِيٌّ قَطُّ إِلَّا خَلَا بِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ لَا جَاءَ نَبِيٌّ قَطُّ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ‏.

 

۲) از امام رضا ع از پدرشان از جدشان روایت شده است که:

«پس بخوانید آنچه میسر شد از آن» برای شما که در آن، خشوع دل و صفای باطن دارید؛ و «نماز را بپا دارید» بر اساس حد و حدودی که خداوند بر شما واجب فرموده است.

فقه القرآن (راوندی)، ج‏۱، ص۱۲۷؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏۱۰، ص۵۷۶

وَ رُوِيَ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ:

فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ لَكُمْ فِيهِ خُشُوعُ الْقَلْبِ وَ صَفَاءُ السِّرِّ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ لِحُدُودِهَا الَّتِي أَوْجَبَهَا اللَّهُ عَلَيْكُمْ.[۶]

 

۳) از چندین تن از ائمه اطهار روایتی نقل شده است که حضرت امیرالمومنین ع در یک مجلس چهارصد باب از آنچه دین و دنیای انسان مسلمان را آباد می‌کند، به برخی از اصحابش آموخت. قبلا فرازهایی از این روایت قبلا گذشت[۷]، در یکی از فرازها می‌فرمایند:

زیاد استغفار کنید که روزی را جلب می‌کند؛ و هر خوبی‌ای که می‌توانید از پیش بفرستید که همه را فردا نزد خود خواهید یافت.

الخصال، ج‏۲، ص۶۱۵

حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ‏ آبَائِهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاهُ قَالَ ع‏ …

أَكْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ تَجْلِبُوا الرِّزْقَ وَ قَدِّمُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ عَمَلِ الْخَيْرِ تَجِدُوهُ غَداً إِيَّاكُم‏.[۸]

 

۴) از امام کاظم ع در مورد صدقه فطر (=زکات فطریه) سوال شد که آیا واجب و به منزله زکاتِ [واجب] است؟

فرمودند: این از آن اموری است که خداوند فرموده است «نماز بپا دارید و زکات بدهید» و واجب است.

تفسير العیاشی، ج‏۱، ص۴۲

عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرِ أَ وَاجِبَةٌ هِيَ بِمَنْزِلَةِ الزَّكَاةِ فَقَالَ: هِيَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ: «أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ» هِيَ وَاجِبَة.[۹]

 

۵) از امام صادق ع روایت شده است:

سه چیز به درگاه خداوند عز و جل شکایت خواهند برد: مسجد خرابی که اهل آن مسجد در آن نماز نمی‌خوانند؛ عالمی در میان نادانان؛ و قرآنی که آویزان باشد و بر آن غبار نشسته و قرائت نمی‌شود.

الكافي، ج‏۲، ص۶۱۳

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ يَشْكُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْجِدٌ خَرَابٌ لَا يُصَلِّي فِيهِ أَهْلُهُ وَ عَالِمٌ بَيْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَيْهِ الْغُبَارُ لَا يُقْرَأُ فِيهِ.

تدبر

۱) «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذينَ مَعَكَ»

پیامبر ص و کسانی که می‌خواهند همراه او باشند، اهل تهجد و شب زنده‌داری‌اند، در حد نیمی از شب یا یک سوم یا دوسوم شب.

ثمره اخلاقی

نمی‌شود بدون تهجد و شب زنده‌داری اهداف اسلام را پیش برد. (جلسه۴۴۸، تدبر۲)

 

۲) «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذينَ مَعَكَ وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ»

اگر انتظار اولیه از پیامبر ص و یاران واقعی‌اش این بوده که از یک سوم تا دو سوم شب را به عبادت برخیزند، این گونه نبوده که حساب و کتاب زمان از دست خداوند خارج شده باشد.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

گاه در ذهن ما چنین می‌گذرد که انجام کار برای خلق خدا (حتی کار فرهنگی و دینی) چون بسیار اهمیت دارد؛ پس وقت چندانی را نباید به عبادت و خلوت شبانه و راز و نیاز با خدا اختصاص داد؛ و گمان می‌کنیم اگر کسی توصیه کند که مدتی طولانی از شبانه‌روز را به قیام به عبادت و تهجد اختصاص دهیم، حساب و کتاب زمان را درست نمی‌داند.

این ناشی از فهم نادرست ما از توان خویش و نظام اثرگذاری بر دیگران است؛ یعنی حتی اگر اقدام اجتماعی را از عبادت و خلوت با خدا بالاتر بدانیم – که البته این گونه نیست – اما باز هم برای اینکه کار فرهنگی اثرگذار باشد، باید آن تهجد شبانه را جدی گرفت.

ما برای مقدمات هر کاری به اندازه‌ای که برای حصول نتیجه اهمیت دهیم وقت می‌گذاریم. یک دانش‌آموزی که قصد ‌قبولی در کنکور در یک رشته معتبر دارد، حداقل یک سال عمده برنامه‌های زندگی خود را تحت‌الشعاع مطالعه درسی قرار می‌دهد تا در کاری که تنها یک روز زمان می‌برد موفق شود؛ و اگر قبول شد و خواست به مدارج بالا دست یابد، این بار چندین سال برنامه‌های زندگی خود را متناسب با تحصیل خود تنظیم می‌کند. این مطلب را در مورد یک ورزشکاری که قصد قهرمانی در المپیک دارد، سیاستمداری که قصد رسیدن به یک مقام دارد، و … می‌توان مشاهده کرد.

کسی هم که قصد دارد پیام خدا را به گوش جان انسانها برساند، باید به مدت یک عمر، از یک سوم تا دوسوم شبهایش را به تقویت رابطه خود با خدایش بپردازد؛ و اگر خدا چنین برنامه‌ای برای او گذاشته، این گونه نیست که حساب و کتاب زمان از دستش بیرون باشد.

یادمان باشد همان خدایی که زمان روز و شب را مقدر فرموده است، در آیات قبل چنین دستوری به پیامبرش داد (مزمل/۲-۴) و در این آیه، سایر مومنانی که از این جهت پیامبر ص را اسوه خود قرار داده‌اند می‌ستاید؛ و اگر در این زمینه تخفیف داد، این یک تخفیف است، نه اینکه اصل کار مطلوب نباشد (تدبر۳)

 

۳) «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی‏ … فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ … وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»

اینکه ناتوانی افراد در این حد از تهجد شبانه را با تعبیر «توبه» مورد عفو قرار داد و دوبار توصیه کرد «پس هر مقدار که برایتان میسر است قرآن بخوانید» و نهایتا کلام را با توصیه به استغفار ختم نمود، نشان می‌دهد که واقعا آن تهجد طولانی شبانه برای کسی که می‌خواهد کار فرهنگی انجام دهد یک ضرورت است، تا حدی که اگر در آن تخفیف دادند از او می‌خواهند به نحو دیگری آن را جبران کند و از این کم‌کاریش استغفار نماید!

در حقیقت، از این گونه تعابیر فهمیده می‌شود که تهجد شبانه در حد یک سوم تا دوسوم شب، امری مطلوب و ضروری برای کسی است که می‌خواهد در مسیر واقعی اسلام گام بردارد. اگر این زمان را تخفیف دادند، نه از این جهت است که این مقدار لازم نیست؛ بلکه از جهت مراعات حال عموم مخاطبین و در نظر گرفتن مشکلاتی است که ممکن است برای برخی از افراد پیش آید (المیزان، ج۲۰، ص۷۶)؛ و لذا اگر در این زمینه تخفیف داده‌اند بافاصله از او خواسته‌اند که با امور دیگری همچون قرائت قرآن و استغفار و … خلأیی را که به خاطر انجام ندادن این تهجد در وجودش پدید می‌آید جبران کند.

 

۴) «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی‏ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ …»

علم خداوند به حالات بندگان، بهترین انگیزه برای انجام کارهای نیک است. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۲۷۷)

 

۵) «فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»

خواندن و قرائت قرآن، امری است که در توفیق توبه پیدا کردن و قبولی آن موثر است.

 

۶) «عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی‏ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ»

ارتباط با قرآن و تلاوت آن در هر حالی لازم است، حتی در بستر بیماری یا سفر یا جهاد.

اگر در فراز و نشیب‌ها تلاوت قرآن لازم است، در شرایط عادی به طریق اولی لازم خواهد بود. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۲۷۷)

 

۷) «عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی‏ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ…»

اگر خداوند تکلیفی را بر دوش انسانها می‌گذارد، مشکلات انسانها را هم در نظر گرفته است؛ و برای آن مشکلات هم تخفیف‌هایی می‌دهد.

البته اگر به خاطر مشکلات در وظیفه‌ای تخفیف دادند؛

اولا با وظیفه ساده دیگری، آنچه از دست رفته را جبران می‌کنند (جایگزین برایش قرار می‌دهند)؛ و

ثانیا این نباید بهانه شود که انسان در مورد سایر وظایفی که برعهده دارد کوتاهی کند؛ سایر وظایف همچنان به قوت خود باقی است. (المیزان، ج۲۰، ص۷۷)[۱۰]

 

۸) «عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی‏ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ»

سه دسته مسائل و مشکلات هست که موجب تخفیف در حکم خدا می‌شود:

مشکلاتی که از اختیار انسان خارج است (مانند بیماری)

مسائلی که به گذراندن معیشت عادی انسان مربوط می‌شود (مانند مسافرت و طلب روزی)

دشواری‌هایی که به خاطر عمل به سایر دستورات الهی دامن‌گیر شخص شده است (مانند جهاد در راه خدا)

 

۹) «و آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً»

اگر از انسان می‌خواهند اموالش را در راه خدا بدهد، این گونه نیست که با این کار آنها را از دست بدهد:

هرچه در راه خدا بدهد، در واقع آنها را پیشاپیش برای زندگی بعدی خود فرستاده است و با سود مضاعف به او برمی‌گردانند.

تاثیر خداشناسی در روابط اقتصادی

عده‌ای گمان می‌کنند اگر پول بدهند و سود یا ربا بگیرند، واقعا سود برده‌اند؛ اما اگر قرض‌الحسنه بدهند – خصوصا با توجه به مساله تورم – حتما ضرر کرده‌اند.

این منطق کسی است که حتی اگر ادعای ایمان هم دارد، اما در ته دل خود، خدا را جدی نگرفته است.

اما کسی که خدا را جدی بگیرد، نه‌تنها قرض‌الحسنه دادن، بلکه کمک بلاعوض به نیازمندان را کاری بسیار پرسود می‌بیند، زیرا پولش را به کسی قرض داده که هیچگاه ورشکست نمی‌شود و آن پول را در زمانی که انسان بشدت محتاج آن است، به انسان برمی‌گرداند، آن هم بهتر و با پاداش بیشتر (خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً)، یا به تعبیر ساده تر، با سودهای هنگفت – حداقل هزار درصد (ده برابر؛ انعام/۱۶۰) و چه بسا تا چندصدمیلیون درصد سود خالص (۷۰۰ برابر و بلکه دوبرابر این، یعنی ۱۴۰۰ برابر؛ بقره/۲۶۱).

 

۱۰) «وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»

همه ما قصور و تقصیرهایی داریم، از کسی که همواره از یک سوم تا دو سوم شب‌ها را مخلصانه برای عبادت خدا برمی‌خیزد، تا کسی که اهل قرائت قرآن و اقامه نماز و ادای زکات و انفاق است؛ همگی نیازمند استغفار و طلب مغفرت از خداوند متعال‌اند.

 

۱۱) «إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ … فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»

اقامه نماز و تلاوت قرآن از بهترین آداب شب‌زنده‌داری است. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۲۷۷)

 

۱۲) «آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ»

کسب مال حلال و امکانات زندگی، همه فضل الهی است هرچند با کار و تلاش به دست آید. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۲۷۷)

 

۱۳) «و آتُوا الزَّكاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً»

وظایف مالی انسان، صرفاً وظایف واجب (زکات) نیست؛ بلکه یک انسان مومن به قرض‌الحسنه دادن، کمک به نیازمندان و … نیز اقدام می‌کند.

 

۱۴) «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ»

گذشت خداوند همراه با مهربانی است. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۲۷۷)

 

چون موارد زیاد شد، موارد زیر را در کانال نگذاشتم

۱۵) در حدیث زیر (که ابن‌ادریس و سید بن طاووس مستقلا روایت کرده‌اند)، امام ع  از این آیه ترجیح طول دادن رکوع و سجده بر کثرت قرائت در نماز را نتیجه گرفته‌اند

الْحَارِثُ بْنُ الْأَحْوَلِ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع أَيُّهُمَا أَفْضَلُ فِي الصَّلَاةِ كَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ طُولُ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ قَالَ فَقَالَ كَثْرَةُ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ فِي الصَّلَاةِ أَفْضَلُ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّمَا عَنَى بِإِقَامَةِ الصَّلَاةِ طُولَ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ قَالَ قُلْتُ فَأَيُّهُمَا أَفْضَلُ كَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ كَثْرَةُ الدُّعَاءِ فَقَالَ كَثْرَةُ الدُّعَاءِ أَفْضَلُ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ ص قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم‏ (السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، ج‏۳، ص۵۹۸)

رَوَاهُ الْحُسَيْنُ بْنُ مَحْبُوبٍ السَّرَّادُ يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ سُئِلَ أَيُّهُمَا أَفْضَلُ فِي الصَّلَاةِ كَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ طُولُ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ فَقَالَ كَثْرَةُ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّمَا عَنَى بِإِقَامَةِ الصَّلَاةِ طُولَ اللَّبْثِ فِي الرُّكُوعِ وَ السُّجُودِ قَالَ قُلْتُ فَأَيُّهُمَا أَفْضَلُ كَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ كَثْرَةُ الدُّعَاءِ فَقَالَ كَثْرَةُ الدُّعَاءِ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ. (فلاح السائل و نجاح المسائل (ابن‌طاووس)، ص۳۰)

 

۱۶) برخی قائل شده‌اند که این آیه حکم نماز شب در حد یک سوم تا دو سوم از شب را که در اول سوره واجب شده بود نسخ کرده است؛ اما هم در میان قدما (مثلا راوندی در فقه القرآن، ج‏۱، ص۱۲۶) و هم در متاخرین (مثلا علامه طباطبایی در المیزان، ج۲۰، ص۷۴) بر این باورند که لزوما نسخی در کار نیست. بلکه آن حکم اول سوره، حکم استحبابی بر امت بوده است.

 

۱۷) مواضعی از آیه که چندین معنا برایش مطرح شده است (به نقل از مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۵۷۵-۵۷۶):

الف. «وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ»

۱. خداوند زمان آنها را مقدر کرده تا شما در آن زمان آنچه بدان مامور شده‌اید را تشخیص دهید.

۲. علم بدانچه شما انجام می‌دهید از او فوت نمی‌شود. (عطاء) یعنی مقادیر روز و شب را می‌داند پس می‌داند آن مقداری از شب را که قیام کرده‌اید.

ب. «عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ»

۱. اشاره است به اینکه برخی کل شب را به نماز می‌ایستادند که مبادا این امر به قیام شب کامل ادا نشده باشد و خدا با این تعبیر فرمود که شما توان معرفت به آن را ندارید. (مقاتل)

۲. بقدری ایستادند که پاهایشان متورم شد و خداوند فرمود شما توان احصاء آن حقیقتا را ندارید. (حسن)

۳. گفته شده یعنی شما توان مداومت بر قیام شب را ندارید و از شما کوتاهی سر می‌زند.

ج. «فَتابَ عَلَيْكُمْ»

۱. از این جهت که آن را مستحب – نه واجب – قرار داد. (جبائی)

۲. یعنی برای شما به خاطر این کوتاهی گناهی ثبت نکرد همان گونه که پیامد کار را از توبه‌کار برمی‌دارند.

۳. مقصود این است که به شما تخفیف داد.

 د. «فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»

۱. یعنی الان در نماز شب، تا می‌توانید قرآن بخوانید. همه مفسران بر این باورند که «قم اللیل) مقصود قیام به نماز در شب است غیر از ابومسلم که می‌گوید منظور قیام به قرائت قرآن است

۲. قرآن بخوانید کنایه است از نماز خواندن (چرا که هر نمازی حاوی قرآن هم هست)

۳. مقصود قرآن در غیر نماز است؛ و کسانی که چنین گفته‌اند برخی ۱این را حمل بر استحباب کرده‌اند و برخی بر وجوب؛ و در هر صورت در مقدار حداقل آن اختلاف دارند، سعید بن جبیر گفته ۵۰ آیه؛ ابن‌عباس و حسن و کعب گفته‌اند ۱۰۰ آیه؛ سدی گفته ۲۰۰ آیه؛ جویبر گفته یک سوم قرآن چون خداوند این مقدار را بر بندگانش آسان گرفته است؛ ولی ظاهر آن است که هر مقدار که خود شخص بخواهد و دوست داشته باشد؛ و از امام رضا ع آمده آن مقداری که با خشوع قلب و صفای باطن باشد (حدیث۲)

Visits: 215