ترجمه
سوی پروردگار توست در آن روز جای قرار.
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«إِلی رَبِّكَ … الْمُسْتَقَرُّ»
«الی ربک» جار و مجرور و در مقام خبر است که در روال عادی باید بعد از مبتدا (المستقر) بیاید؛ چون قبلش آمده، دلالت بر حصر می‌کند؛ یعنی: مستقری [= قرارگاهی] جز به سوی پرورگارت نیست. (المیزان، ج۱۰، ص۱۰۵)
«الْمُسْتَقَرُّ»
از ماده «قرر» و بر وزن اسم مفعول است که برخی آن را اسم مکان (محل استقرار) (مجمع البحرين، ج۳، ص۴۵۶) و برخی آن را در معنای مصدری (قرار و استقرار) (لسان العرب، ج۵، ص۸۴) دانسته‌اند. قبلا درباره این ماده توضیحاتی داده شد. (جلسه ۲۲۶ http://yekaye.ir/al-baqarah-002-036/)
حدیث
۱) امام سجاد ع دعای ۲۱ صحیفه سجادیه را با این عبارات شروع می‌کنند.
خدایا ! ای کفایت کننده فرد ناتوان! و نگهدارنده از امر ترسناک! گناهانم مرا تنها ساخته و همدمی برایم نمانده، و در مقابل خشم تو ناتوان گشته‌ام و یاوری ندارم، و بر ترس از دیدار تو مشرف گشته‌ام و آرام‌بخشی برای وحشتم نیست؛ اگر تو مرا به ترس انداخته باشی، چه کسی [می‌تواند] مرا از تو ايمنى بخشد؟ و اگر تو بى‌كس و تنهایم کنی، چه کسی [می‌تواند] یاریم کند؟ و اگر تو مرا به ناتوانی کشانده باشی، چه كسى [می‌تواند] مرا توانايى بخشد؟
خدایا ! جز پروردگار پرورده را کس پناه ندهد؛ وجز چیره، چیره‌شده را ایمنی نبخشد و جز جوينده، گريخته را يارى نرساند؛
و، خدایا ! تمام این اسباب به دست توست، و راه فرار و گریزگاه هم تنها به سوی توست؛ پس بر حضرت محمد و آل او درود فرست و فرار مرا پناهی ده و خواسته مرا برآور!
الصحيفة السجادية، دعاء۲۱
وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ وَ أَهَمَّتْهُ الْخَطَايَا:
اللَّهُمَّ يَا كَافِيَ الْفَرْدِ الضَّعِيفِ، وَ وَاقِيَ الْأَمْرِ الْمَخُوفِ، أَفْرَدَتْنِي الْخَطَايَا فَلَا صَاحِبَ مَعِي، وَ ضَعُفْتُ عَنْ غَضَبِكَ فَلَا مُؤَيِّدَ لِي، وَ أَشْرَفْتُ عَلَی خَوْفِ لِقَائِكَ فَلَا مُسَكِّنَ لِرَوْعَتِي وَ مَنْ يُؤْمِنُنِي مِنْكَ وَ أَنْتَ أَخَفْتَنِي، وَ مَنْ يُسَاعِدُنِي وَ أَنْتَ أَفْرَدْتَنِي، وَ مَنْ يُقَوِّينِي وَ أَنْتَ أَضْعَفْتَنِي لَا يُجِيرُ، يَا إِلَهِي، إِلَّا رَبٌّ عَلَی مَرْبُوبٍ، وَ لَا يُؤْمِنُ إِلَّا غَالِبٌ عَلَی مَغْلُوبٍ، وَ لَا يُعِينُ إِلَّا طَالِبٌ عَلَی مَطْلُوبٍ. وَ بِيَدِكَ، يَا إِلَهِي، جَمِيعُ ذَلِكَ السَّبَبِ، وَ إِلَيْكَ الْمَفَرُّ وَ الْمَهْرَبُ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَجِرْ هَرَبِي، وَ أَنْجِحْ مَطْلَبِي.
نکته
با توجه به عنوان دعا (دعای ایشان هنگامی که امری غمگینش می‌کرد و گناهان دلمشغولش می‌داشت) شاید مناسب باشد وقت‌هایی که انسان «دلش می‌گیرد» به این دعا پناه ببرد.[۱]
۲) در فرازی از دعای امیرالمومنین ع که به «دعای کمیل» مشهور شده، آمده است:
خدایا از تو می‌خواهم خواستن کسی که نیازمندیش شدت یافته و در هنگام سختی‌ها حاجتش را به تو عرضه می‌دارد و بدانچه نزد توست رغبت دارد؛
خدایا سلطنت تو عظیم است، و مکانت رفیع، و مکرت مخفی، و امرت آشکار، و خشمت چیره، و قدرتت جاری، و فرار از حکومت تو ممکن نیست…
مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج۲، ص۸۴۵
رُوِيَ أَنَّ كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ النَّخَعِيَّ رَأَی أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع سَاجِداً يَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ فِي لَيْلَةِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ
اللَّهُمَّ وَ أَسْأَلُكَ سُؤَالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ أَنْزَلَ بِكَ عِنْدَ الشَّدَائِدِ حَاجَتَهُ وَ عَظُمَ فِيمَا عِنْدَكَ رَغْبَتُهُ،
اللَّهُمَّ عَظُمَ سُلْطَانُكَ وَ عَلَا مَكَانُكَ وَ خَفِيَ مَكْرُكَ وَ ظَهَرَ أَمْرُكَ وَ غَلَبَ قَهْرُكَ وَ جَرَتْ قُدْرَتُكَ وَ لَا يُمْكِنُ الْفِرَارُ مِنْ حُكُومَتِك.[۲]
۳) علی، برادر دعبل خزاعی (شاعر معروف اهل بیت) وقتی در طوس خدمت امام رضا ع رسیده بود، احادیثی را از زبان مبارک ایشان شنیده و نقل کرده است. از جمله اینکه امام رضا ع از پدرانشان از امام سجاد ع روایت کرده‌اند که:
وقتی ابن ملجم بر فرق مبارک امیرالمومنین ع ضربه‌ای وارد کرد و امام را به خانه‌شان بردند، لبابه در کنار سر و ام‌کلثوم در کنار پای ایشان نشستند. چون ایشان چشم گشودند و نگاهشان به آن دو افتاد، فرمودند:
«رفیق اعلی» بهترین جایگاه و نیکوترین استراحتگاه است؛
در مقابل یک ضربه، فقط یک ضربه بزنید و یا اگر خواستید عفو کنید!
سپس از هوش رفتند و دوباره که به هوش آمده، فرمودند: پیامبر خدا ص را دیدم که سه بار به من دستور داد آخر شب به خدمتشان بشتابم.
الأمالي (للطوسي)، ص۳۶۵
أَخْبَرَنَا أَبُو الْفَتْحِ هِلَالُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَفَّارُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو الْقَاسِمِ إِسْمَاعِيلُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ عَلِيٍّ الدِّعْبِلِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ عَلِيِّ بْنِ رَزِينِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُدَيْلِ بْنَ وَرْقَاءَ أَخُو دِعْبِلِ بْنِ عَلِيٍّ الْخُزَاعِيِّ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ) بِبَغْدَادَ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ وَ مِائَتَيْنِ، قَالَ: حَدَّثَنَا سَيِّدِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا بِطُوسَ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ تِسْعِينَ وَ مِائَة قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، قَالَ:
لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ (لَعَنَهُ اللَّهُ) أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ كَانَ مَعَهُ آخَرُ فَوَقَعَتْ ضَرَبْتُهُ عَلَى الْحَائِطِ، وَ أَمَّا ابْنُ مُلْجَمٍ فَضَرَبَهُ فَوَقَعَتِ الضَّرْبَةُ وَ هُوَ سَاجِدٌ عَلَى رَأْسِهِ عَلَى الضَّرْبَةِ الَّتِي كَانَتْ، فَخَرَجَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (عَلَيْهِمَا السَّلَامُ) وَ أَخَذَا ابْنَ مُلْجَمٍ وَ أَوْثَقَاهُ، وَ احْتُمِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ، فَأُدْخِلَ دَارَهُ، فَقَعَدَتْ لُبَابَةُ عِنْدَ رَأْسِهِ، وَ جَلَسَتْ أُمُّ كُلْثُومٍ عِنْدَ رِجْلَيْهِ، فَفَتَحَ عَيْنَيْهِ فَنَظَرَ إِلَيْهِمَا، فَقَالَ:
الرَّفِيقُ الْأَعْلَى خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا، ضَرْبَةٌ بِضَرْبَةٍ أَوِ الْعَفْوُ إِنْ كَانَ ذَلِكَ.
ثُمَّ عَرِقَ ثُمَّ أَفَاقَ، فَقَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) يَأْمُرُنِي بِالرَّوَاحِ إِلَيْهِ عِشَاءً، ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
توجه: «رفیق اعلی» اشاره به محضر ربوبی است؛ ظاهرا از این جهت که خداوند از شدت رفق و مدارایش در حق بندگان، رفیق اعلی خوانده می‌شود و روایتی هم شیعه و سنی از پیامبر اکرم روایت کرده‌اند که هنگام مرگ ایشان بین رفتن و ماندن مخیر شد، و فرمود: «بل الرفیق الاعلی» (من لا يحضره الفقيه[۳]، ج۴، ص۱۶۳؛ النهاية في غريب الحديث و الأثر[۴]، ج۲، ص۲۴۶)
تدبر
۱) «إِلی رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ»
در قیامت معلوم می‌شود که «مستقر» تنها به سوی پروردگار است.
منظور از «مستقر» چیست؟
الف. مستقر (قرارگاه) به معنای «منتهی» (نهایت کار) است؛ یعنی نهایت کار همگان به خدا برمی‌گردد و تنها حکم خدا در مورد همه روا خواهد بود. (قتاده، به نقل از مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۵۹۸)؛ و بدین‌سان، مفاد این آیه، مشابه مضمون آیه «كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (قصص/۸۸) می‌باشد. (المیزان، ج۲۰، ص۱۰۶)
ب. مستقر به معنای مکانی است که مومن و کافر در آن قرار می‌گیرند؛ و این به خدا مربوط می‌شود نه به بندگان. (به نقل از مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۵۹۸) به تعبیر دیگر، آنچه اقتضای سعادت و شقاوت نهایی انسان است تا در بهشت یا جهنم مستقر شود، تعیین‌اش برعهده خداست؛ شبیه مضمون آیه «يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ» (مائده/۴۰)، و خداست که خوبان را به بهشت و مجرمان را به جهنم می‌فرستد. (المیزان، ج۲۰، ص۱۰۶)
ج. «مستقر» به معنای مرجع (بازگشتگاه) و آخرین موقف حرکت وجودی انسان است (ابن‌مسعود، به نقل از مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۵۹۸)
توضیح مطلب این است که انسان طبق آیاتی مانند «يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ» (انشقاق/۶) و «إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى» (علق/۸) و «وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى» (نجم/۴۲) در حال سیر به سوی خداوند متعال است و او را ملاقات می‌کند و کارش به او ختم می‌شود و هیچ چیزی مانع و حاجب بین او و خدایش نخواهد بود و آنچه هم که در برخی آیات اشاره شده که «كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ» (مطففين/۱۵) مراد، حجاب محرومیت از کرامت الهی است، نه حجاب جهل یا غایب بودن از خدا. (المیزان، ج۲۰، ص۱۰۶)
د. …
۲) « كَلاَّ لا وَزَرَ؛ إِلی رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ»
روز قیامت که روز آشکار شدن حقایق است معلوم می‌شود هیچ راه فرار و پناهگاهی نیست و همه تنها با خداست که قرار می‌یابند. (جلسه ۳۶۹، حدیث۱)
نکته تخصصی انسان‌شناسی
انسان موجودی محتاج است که حتما نیازمند تکیه‌گاه و پناهگاه است. نمی‌تواند به خود نهاده شود و حتما پناهگاه می‌خواهد. کسی که به خدا قرار گرفت، محل استقرار و جایگاه مناسب خود را پیدا کرده، وکسی که به خدا تکیه نکرد، هیچ پناهگاهی نخواهد داشت.
۳) «إِلی رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ»
کسی که عمری موحدانه زندگی کرده و همواره توجه داشته که از خدا نمی توان فرار کرد (حدیث۱و۲)، از مرگ نمی‌ترسد، و در لحظه مرگ هم از زندگی‌ای که داشته پشیمان نیست، چرا که می‌داند که به بهترین قرارگاه خواهد رفت. (حدیث ۳)
۴) «إِلی رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ»
با اینکه می‌توانست بفرماید «الی الله»، اما فرمود «الی ربک».
چرا؟
الف. «ک» (= تو) می‌تواند خطاب به هر انسانی باشد؛ یعنی به هر کسی می‌گوید قرارگاه نهایی تو، به سمت کسی است که ربوببیت تو را عهده‌دار بوده است.
ب. خطاب «ک» (= تو) در درجه اول ناظر به شخص پیامبر ص است و با توجه به اینکه کلمه رب، به معنای ربوبیت است، این مستقر (قرارگاه) نهایی، مقام ربوبیتِ پیامبر خاتم ص معرفی شده است؛ یعنی شاید اشاره به این است که مقامی که پیامبر ص بدان می‌رسد نهایی‌ترین مرتبه‌ای است که موجودی می‌تواند بدان برسد؛ و لذا ربوبیتِ تو، قرارگاه نهایی است. (جلسه۳۵۵، تدبر۵) http://yekaye.ir/al-alaq-96-8/
ج. …
[۱] . این فراز از دعای دیگری از امام سجاد ع هم به این آیات می‌تواند مرتبط باشد:
وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي التَّضَرُّعِ وَ الِاسْتِكَانَةِ:
يَا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوكُ نِيرَ الْمَذَلَّةِ عَلَی أَعْنَاقِهَا، فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ، وَ يَا أَهْلَ التَّقْوَی، وَ يَا مَنْ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی، أَسْأَلُكَ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّي، وَ تَغْفِرَ لِي فَلَسْتُ بَرِيئاً فَأَعْتَذِرَ، وَ لَا بِذِي قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ، وَ لَا مَفَرَّ لِي فَأَفِرَّ. (الصحيفة السجادية، دعاء۵۱)
[۲] . این روایت از امام صادق ع نیز چه‌بسا مناسب باشد با مضمون آیه حاضر:
قَالَ الصَّادِقُ ع … مَنْ عَبَدَ اللَّهَ تَعَالَی عَلَی مِيزَانِ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ لَا يَضِلُّ وَ يَصِلُ إِلَی مَأْمُولِهِ وَ كَيْفَ لَا يَخَافُ الْعَبْدُ وَ هُوَ غَيْرُ عَالِمٍ بِمَا يُخْتَمُ صَحِيفَتُهُ وَ لَا لَهُ عَمَلٌ يَتَوَسَّلُ بِهِ اسْتِحْقَاقاً وَ لَا قُدْرَةَ لَهُ عَلَی شَيْءٍ وَ لَا مَفَرَّ وَ كَيْفَ لَا يَرْجُو وَ هُوَ يَعْرِفُ نَفْسَهُ بِالْعَجْزِ وَ هُوَ غَرِيقٌ فِي بَحْرِ آلَاءِ اللَّهِ وَ نَعْمَائِهِ مِنْ حَيْثُ لَا تُحْصَی وَ لَا تُعَد… (مصباح الشريعة، ص۱۸۱)
ترجمه: کسی که خداوند را بر اساس میزان خوف و رجا عبادت کند گمراه نشود و به آرزویش برسد؛
و چگونه عبد خوف نداشته باشد در حالی که از آنچه نامه عملش بدان ختم می‌شود بی‌خبر است؛ و عملی ندارد که با توسل بدان استحقاقی پیدا کند و قدرت بر کاری ندارد و جای فراری هم برایش نیست؟!
و چگونه امید نبندد در حالی که خویش را به عاجز بودن می‌شناسد و غرق در دریای نعمت‌ها و الطاف بی حد و حصر خداوند است؟ …
[۳] . رَوَى عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَحْيَى بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ الْأَسَدِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ النَّبِيَّ ص الْوَفَاةُ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ ع فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ لَكَ فِي الرُّجُوعِ إِلَى الدُّنْيَا فَقَالَ لَا قَدْ بَلَّغْتُ رِسَالاتِ رَبِّي فَأَعَادَهَا عَلَيْهِ فَقَالَ لَا بَلِ الرَّفِيقَ الْأَعْلَى.
[۴] . حديث عائشة «سمعته يقول عند موته: بل الرَّفِيق الأعلى» و ذلك أنه خيّر بين البقاء فى الدّنيا و بين ما عند اللّه، فاختار ما عند اللّه.
Visits: 66