ترجمه
امروز [آن روز] هر کس به آنچه به دست آورده، جزا داده می‌شود؛ هیچ ظلمی در این روز نیست؛ بدرستی که خداوند سریع الحساب [حسابرس سريع] است.
حدیث
أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَحْبُوبِيُّ، ثنا سَعِيدُ بْنُ مَسْعُودٍ، ثنا يَزِيدُ بْنُ هَارُونَ، أَنْبَأَ هَمَّامُ بْنُ يَحْيَى، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِيلٍ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ: بَلَغَنِي عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، سَمِعَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ فِي الْقِصَاصِ، وَلَمْ أَسْمَعْهُ، فَابْتَعْتُ بَعِيرًا، فَشَدَدْتُ رَحْلِي عَلَيْهِ، ثُمَّ سِرْتُ شَهْرًا حَتَّى قَدِمْتُ مِصْرَ، فَأَتَيْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أُنَيْسٍ، فَقُلْتُ لِلْبَوَّابِ: قُلْ لَهُ جَابِرٌ عَلَى الْبَابِ، فَقَالَ: ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ؟ قُلْتُ: نَعَمْ، فَأَتَاهُ فَأَخْبَرَهُ، فَقَامَ يَطَأُ ثَوْبَهُ حَتَّى خَرَجَ إِلَيْهِ فَاعْتَنَقَنِي وَاعْتَنَقْتُهُ، فَقُلْتُ لَهُ: حَدِيثٌ بَلَغَنِي عَنْكَ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَلَمْ أَسْمَعْهُ فِي الْقِصَاصِ، فَخَشِيتُ أَنْ أَمُوتَ أَوْ تَمُوتَ قَبْلَ أَنْ أَسْمَعَهُ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، يَقُولُ:[۱]
… ثُمَّ يُنَادِيهِمْ بِصَوْتٍ يَسْمَعُهُ مَنْ بَعُدَ كَمَا يَسْمَعُهُ مَنْ قَرُبَ: «أَنَا الْمَلِكُ، أَنَا الدَّيَّانُ لا يَنْبَغِي لأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ، وَلا يَنْبَغِي لأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ أَنْ يَدْخُلَ النَّارَ، وَعِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ حَتَّى أَقُصَّهُ مِنْهُ حَتَّى اللَّطْمَةَ » …[۲] قَالَ: وَتَلا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: «الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ»
المستدرک علی الصحیحین (حاکم نیشابوری) ج۲، ص۴۳۸ ، حدیث۳۵۶۷
مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج۸، ص۸۰۵
جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید خبردار شدم که یکی از اصحاب پیامبر ص حدیثی از ایشان درباره قصاص شنیده که من نشنیده‌ام. پس شتری تهیه کردم و بار سفر بستم و یک ماه در راه بودم تا به مصر رسیدم و نزد عبدالله بن انیس (فرد مورد نظر) رفتم و به دربان گفتم بگو جابر جلوی در است. گفتم: جابر بن عبدالله؟ گفتم بله. به او خبر داد و وی دامن‌کشان آمد و مرا در آغوش گرفت. به او گفتم خبردار شدم که حدیثی از پیامبر اکرم ص شنیده‌ای درباره قصاص که من آن را نشنیده‌ام، ترسیدم بمیرم یا بمیری قبل از اینکه آن را [از خودت، بی‌واسطه] بشنوم. او گفت: از پیامبر شنیدم که می‌فرمود:
… خداوند در قیامت به صدایی که افراد دور و نزدیک همگی یکسان می‌شنوند ندا می‌دهد: من سلطان هستم، من دیّان [جزا دهنده، برپا دارنده دین] هستم. نه کسی از بهشتیان وارد بهشت می‌شود و نه کسی از جهنمیان وارد جهنم می‌شود مگر اینکه اگر ظلمی بر کسی کرده قصاص آن ظلم را انجام دهم حتی اگر به اندازه خراشی باشد. سپس پیامبر این آیه را تلاوت کرد: «آن روز هر کس به آنچه به دست آورده، جزا داده می‌شود؛ هیچ ظلمی در آن روز نیست»
۲) امیرالمومنین ع می‌فرمایند
أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْيَا قَدْ وَلَّتْ حَذَّاءَ فَلَمْ يَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ كَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ اصْطَبَّهَا صَابُّهَا أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ لِكُلٍّ مِنْهُمَا بَنُونَ فَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَكُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْيَا فَإِنَّ كُلَّ وَلَدٍ سَيُلْحَقُ بِأَبِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ
وَ إِنَّ الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَل
نهج البلاغه، خطبه ۴۲
ای مردم! ترسناک‌ترین چیزی که برای شما از آن می‌ترسم دو چیز است: تبعیت از هوای نفس و بلند بودن آرزو: که تبعیت از هوای نفس، مانع قبول حق می‌شود؛ و بلند بودن آرزو آخرت را از یاد می‌برد؛
آگاه باشيد! دنيا به سرعت پشت كرده و از آن جز ته مانده‌ای از ظرف آبى كه آن را خالى كرده باشند، نمانده است.
بهوش باشيد كه آخرت به سوى ما مىآيد!
دنيا و آخرت، هر يك فرزندانى دارند. بكوشيد از فرزندان آخرت باشيد، نه دنيا، زيرا در روز قيامت، هر فرزندى به پدر و مادر خويش باز مىگردد.
امروز هنگام عمل است نه حسابرسى، و فردا روز حسابرسى است نه عمل.[۳]
۳) وَ سُئِلَ ع كَيْفَ يُحَاسِبُ اللَّهُ الْخَلْقَ عَلَى كَثْرَتِهِمْ فَقَالَ ع كَمَا يَرْزُقُهُمْ عَلَى كَثْرَتِهِمْ فَقِيلَ كَيْفَ يُحَاسِبُهُمْ وَ لَا يَرَوْنَهُ فَقَالَ ع كَمَا يَرْزُقُهُمْ وَ لَا يَرَوْنَه
نهج البلاغه، حکمت ۳۰۰
و از امام علی ع سوال شد که: چگونه خداوند مخلوقات را با این کثرتشان محاسبه می‌کند؟
فرمود: همان گونه که با این کثرتشان به همه آنها روزی می‌دهد.
سوال شد: چگونه محاسبه‌شان می‌کند در حالی که او را نمی‌بینند؟
فرمود: همان گونه که روزی‌شان می‌دهد در حالی که او را نمی‌بینند.
تدبر
۱) اینکه حساب هرکس دقیقا رسیده شود و هرکس جزای متناسب با عملش را کاملا دریافت کند و هیچ ظلمی باقی نماند، مربوط به قیامت است؛ نه دنیا. (با توجه به کلمه «الیوم» ونیز حدیث۲) زیرا دنیا ظرفیت بروز همه حقیقت (همه جزا) را ندارد (تفسير البيان في الموافقة بين الحديث و القرآن (علامه طباطبایی) ج۵، ص۶۵)
پس این اشکال که «اگر خدا عادل است چرا این همه ظلم در دنیا وجود دارد» ناشی از این است که از کل سیستم غفلت شده است. همان طور که اگر در یک کارخانه خودروسازی فقط یا دیدن سالن ساخت اتاقک خودرو نمی‌توان درباره کیفیت و کارایی خودرو قضاوت درستی داشت؛ با دیدن فقط دنیا هم نمی‌توان درباره عدالت خدا قضاوت درستی داشت.
۲) خدا سریع الحساب است زیرا محاسبه او، همراه و در متن عمل ما انجام می‌شود و مزاحمی هم ندارد که بخواهد معطلش کند (حدیث ۳). همین که عمل می‌کنیم، در باطنش حسابش معلوم می‌شود؛ و این باطن در روز قیامت برای ما آشکار می‌گردد. پس اگر معطلی‌ای در صحرای محشر رخ می‌دهد به معطلی‌های خود ما برمی‌گردد؛ نه به خدا.
به تعبیر ساده‌تر، معطلی در قیامت، تقصیر خودمان است، نه تقصیر خدا؛ خدا سریع‌الحساب است و به کسی هم ظلم نمی‌کند؛ اما وجود ما و کارهای ما گیرهایی دارد که معطلمان می‌کند، چه‌بسا معادل قرن‌ها: لابثین فیها احقابا (نبأ/۲۳) باید تک‌تک گره‌های وجودمان (هرجا که وجودمان را به دنیای فانی گره زده‌ایم) باز شود تا وارد بهشت شویم. به قول حافظ:
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزادست
http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh37/
برای توضیح معنای «سریع الحساب بودن خدا» نگاه کنید به «انسان از آغاز تا انجام» (علامه طباطبایی) ص۱۵۸-۱۶۷.
[۱] . ” يَحْشُرُ اللَّهُ الْعِبَادَ، وَقَالَ: النَّاسَ عُرَاةً غُرْلا بُهْمًا “، قَالَ: قُلْنَا: مَا بُهْمًا؟ قَالَ: ” لَيْسَ مَعَهُمْ شَيْءٌ
[۲] . قَالَ: قُلْنَا: كَيْفَ ذَا، وَإِنَّمَا نَأْتِي اللَّهَ غُرْلا بُهْمًا؟ قَالَ: ” بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ “،
[۳] . این حدیث هم از امیرالمومنین ع بود که به علت ضیق مجال در کانال نیاوردم
… فَكَيْفَ بِكُمْ لَوْ قَدْ تَنَاهَتِ الْأُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ وَ حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ وَ وَقَعْتُمْ لِلتَّحْصِيلِ بَيْنَ يَدَيِ الْمَلِكِ الْجَلِيلِ فَطَارَتِ الْقُلُوبُ لِإِشْفَاقِهَا مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ هُتِكَتْ مِنْكُمُ الْحُجُبُ وَ الْأَسْتَارُ وَ ظَهَرَتْ مِنْكُمُ الْغُيُوبُ وَ الْأَسْرَارُ هُنَالِكَ «تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ» إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ «لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ يَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى» اغْتَنِمُوا أَيَّامَ الصِّحَّةِ قَبْلَ السَّقَمِ وَ الشَّيْبَةِ قَبْلَ الْهَرَمِ وَ بَادِرُوا التَّوْبَةَ قَبْلَ النَّدَمِ وَ لَا يَحْمِلَنَّكُمُ الْمُهْلَةُ عَلَى طُولِ الْغَفْلَةِ فَإِنَّ الْأَجَلَ يَهْدِمُ الْأَمَلَ وَ الْأَيَّامُ مُوَكَّلَةٌ بِنَقْصِ الْمُدَّةِ وَ تَفْرِيقِ الْأَحِبَّةِ فَبَادِرُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ حُضُورِ النَّوْبَةِ وَ بَرَزُوا لِلْغِيبَةِ الَّتِي لَا يَنْتَظِرُ مَعَهَا الْأَوْبَةَ وَ اسْتَعِينُوا عَلَى بُعْدِ الْمَسَافَةِ بِطُولِ الْمَخَافَة ..
بحار الأنوار، ج۷۴، ص۴۴۰
بازدیدها: ۸