ترجمه
پس او را پروردگارش برگزید و از شایستگانش گردانید.
نکات ترجمه
«فَاجْتَباهُ= فـ + اجتبی + ه»
ماده «جبی» در اصل به معنای جمع کردن و تجمع می‌باشد، چنانکه «جَبَيْتُ الماء في الحوض» به معنای جمع کردن آب در حوض است و به حوضی که در آب جمع شده است «جَابِيَة» گوند که جمع آن، جَوَاب (وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ؛ سبأ/۱۳) است و به همین مناسبت به جمع کردن مالیات (خراج) هم «جِبَايَة» گویند؛ و تعبیر «يُجْبى إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْءٍ؛ قصص/۵۷) نیز از همین باب می‌باشد. (معجم المقاييس اللغة، ج۱، ص۵۰۳؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص۱۸۶)
برخی درباره اصل این ماده، افزوده اند که جمع کردنی است که بر اساس انتخاب و استخراج باشد (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۲، ص۵۳) و اگر درمورد اصل ماده هم چنین نباشد قطعا «اجْتِبَاءُ» جمع کردنی است که چون به باب افتعال رفته دلالت بر دقت و اختیار می‌کند؛ لذا به معنای جمع کردن با گزینش می‌باشد (همان) و اینکه خداوند بنده‌ای را «اجْتِبَاء» کند به معنای آن است که به فیض و عنایت خویش نعمتهای خاصی را (از جمله نعمت نبوت) را برای او جمع کند (مفردات ألفاظ القرآن، ص۱۸۶)
ماده «جبی» در قرآن کریم جمعا ۱۲ بار به کار رفته است که غیر از دو مورد آن که در بالا اشاره شد (الْجَوابِ، يُجْبى) تمامی موارد آن، فعل ثلاثی مزید در باب افتعال (اجتباء) می‌باشد.
«الصَّالِحينَ»
در جلسه۴۰۶ توضیح داده شد که «صالح» اسم فاعل از ماده «صلح» است؛ و «صلاح» نقطه مقابل «فساد» می‌باشد که آن را یک نحوه استقامت ناشی از حکمت، ویا تغییر حالت به وضعیتی دانسته‌اند که آن وضعیت استقامت داشته باشد؛ و «صالح» کسی است که حال خود را به چنین وضعی تغییر می‌دهد. http://yekaye.ir/al-ankaboot-29-9/
شأن نزول[۱]
حدیث
۱) ابوبصیر می‌گوید: از امام صادق ع سوال کردم: به چه علتی خداوند عز و جل عذاب را از قوم یونس برگرداند، در حالی که بر آنها سایه افکنده بود و با امتهای دیگر چنین نکرد؟
فرمود: چون در علم خداوند عز و جل گذشته بود که آن را به خاطر توبه‌شان از آنها برمی‌گرداند؛ و یونس را به این مطلب مطلع نکرد زیرا خداوند عز و جل می‌خواست که برای او در شکم ماهی فراغتی برای عبادت حاصل آید تا بدان سبب مستوجب ثواب و کرامتش گردد.
علل الشرائع، ج۱، ص۷۷
حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ النَّخَعِيِّ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ:
قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع لِأَيِّ عِلَّةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَذَابَ عَنْ قَوْمِ يُونُسَ وَ قَدْ أَظَلَّهُمْ وَ لَمْ يَفْعَلْ كَذَلِكَ بِغَيْرِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ؟
فَقَالَ لِأَنَّهُ كَانَ فِي عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ سَيَصْرِفُهُ عَنْهُمْ لِتَوْبَتِهِمْ وَ إِنَّمَا تَرَكَ إِخْبَارَ يُونُسَ بِذَلِكَ لِأَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرَادَ أَنْ يُفَرِّغَهُ لِعِبَادَتِهِ فِي بَطْنِ الْحُوتِ فَيَسْتَوْجِبَ بِذَلِكَ ثَوَابَهُ وَ كَرَامَتَهُ.
۲) از امام صادق ع روایت شده است: یونس به خاطر گناهانی که از قومش دید غضبناک از میان آنها خارج شد تا همراه با گروهی بر کشتی‌ای در دریا سوار شد، ماهی‌ای سراغ آنها آمد تا غرقشان کند، سه بار قرعه انداختند [و هر بار به نام یونس افتاد] یونس گفت: تنها مرا می‌خواهد، پس مرا [به دریا] اندازید. چون ماهی یونس را گرفت خداوند متعال به او وحی کرد: من او را رزق و روزی تو قرار ندادم، پس نه استخوانی از او می‌شکنی و نه از گوشت او می‌خوری. پس او را در دریاها گرداند و او «در ظلمات ندا داد که خدایی جز تو نیست، پاک و منزهی، همانا من از ظالمان بوده‌ام» (انبیاء/۸۷) …
نهایتا امام صادق ع فرمود: همانا پیامبر ص می‌فرمود: هیچکس را نسزد که بگوید من از یونس بن متی بهترم. [ظاهرا هشدار است به اینکه انسان خودستایی کند و گمان کند که اگر در وضعیت او قرار داشت بهتر از او می‌کرد.]
قصص الأنبياء عليهم السلام (للراوندي)، ص۲۵۳
بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أُرْوَمَةَ عَنْ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
خَرَجَ يُونُسُ ع مُغَاضِباً مِنْ قَوْمِهِ لَمَّا رَأَى مِنْ مَعَاصِيهِمْ حَتَّى رَكِبَ مَعَ قَوْمٍ فِي سَفِينَةٍ فِي الْيَمِّ فَعَرَضَ لَهُمْ حُوتٍ لِيُغْرِقَهُمْ فَسَاهَمُوا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ يُونُسُ إِيَّايَ أَرَادَ فَاقْذِفُونِي فَلَمَّا أَخَذَتْ السَّمَكَةَ يُونُسَ ع أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهَا إِنِّي لَمْ أَجْعَلُهُ لَكَ رِزْقاً فَلَا تكسري لَهُ عَظْماً وَ لَا تأكلي لَهُ لَحْماً قَالَ فَطَافَتْ بِهِ الْبِحَارُ فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» …[۲]
ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ النَّبِيَّ ص يَقُولُ مَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَقُولُ أَنَا خَيْرٌ مِنْ يُونُسَ بْنَ مَتَّى ع.[۳]
تدبر
۱) «فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحينَ»
خداوند از پیامبر اکرم ص می‌خواهد که برای حکم پروردگارش صبر داشته باشد و مانند حضرت یونس، زود [!] خسته، و از هدایت قومش ناامید نگردد!
اما این سخن بدین معنا نیست که حضرت یونس گناهکار بود و خدشه‌ای در نبوت و عصمت وی پدید آمد.
مساله این است که از او به اندازه یک پیامبر انتظار می‌رفت، نه به اندازه یک آدم عادی؛ به همین جهت بود که خسته شدن او – بعد از ۳۳ سال تبلیغ دین و فقط ایمان آوردن ۲ نفر (جلسه۵۱۳، حدیث۱) – قابل قبول نبود! اما در عین حال او همچنان مشمول نعمت خاص الهی قرار داشت، چنانکه خدا او را برگزید و از صالحان قرار داد.
۲) «فَاجْتَباهُ رَبُّهُ …»
یونس که قبلا به پیامبری برگزیده شده بود. چرا دوباره تعبیر «پس او را برگزید» به کار برد؟
الف. شاید می‌خواهد اشاره کند که مراتب قرب بی‌پایان است؛ و این گونه نیست که با رسیدن به مقام نبوت، به انتهای این مراتب رسیده باشیم؛ ورود به هر مرتبه بالاتر نیازمند عنایت ویژه‌ای از جانب خداوند است.
ب. …
۳) «تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ … فَاجْتَباهُ رَبُّهُ …»
به جای آنکه افراد را به خاطر یک لغزش طرد کنیم، آنها را تدارک کنیم؛ ضعف‌هایشان را برطرف نماییم و آنگاه به آنها مسئولیت دهیم. (اقتباس از تفسیر نور، ج۱۰، ص۱۹۱)
۴) «إِذْ نادی … فَاجْتَباهُ رَبُّهُ …»
توبه و مناجات به درگاه خداوند راهی است به سوی برگزیده شدن توسط خداوند (اقتباس از تفسیر نور، ج۱۰، ص۱۹۰)
۵) «فَاجْتَباهُ رَبُّهُ + فَـ + جَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحينَ»
بعد از اینکه فرمود «خدا او را برگزید» از حرف «فـ : پس» استفاده کرد، نه از حرف «و». چرا؟
الف. اینها («برگزیدن او» و «در صالحان قرار دادنش») دو اقدامِ در عرض هم نبود؛ بلکه «صالح قرار دادن»، نتیجه «برگزیده شدن» است؛ بدین وسیله اشاره می‌کند به مقامی از «صلاح»، که نه ثمره عمل خود شخص، بلکه حاصل عنایت ویژه خداست (یعنی مقام مخلَصین: خالص‌شدگان، که برتر است از مقام مخلِصین: خالص‌کنندگان، کسانی که خودشان اخلاص می‌ورزند.)
ب. …
۶) «… فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحينَ»
مقصود از اینکه او را از صالحان قرار داد، چیست؟
الف. شاید اشاره است به مقام عصمت او. «صالح» اسم فاعل است که دلالت بر ثبوت «صلاح» در شخص می‌کند و چون این صالح بودنش مقید به چیزی نشده است (نفرموده که مثلا صالح الاعمال، یا …) نشان دهنده صلاح مطلق در همه شئون اعتقادی و گرایشی و عملی است؛ که همان مقام عصمت و «مقام مخلَصین» (تدبر۵) است.
ب. چه‌بسا می‌خواهد با این بیان، او را ملحق می‌کند به کسانی که دارای مقام صلاح ذاتی هستند (که همان اهل بیت ع هستند) همان مقامی که خداوند در آخرت حضرت ابراهیم ع را به آن مقام می‌رساند (إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحينَ؛ بقره/۱۳۰) (اقتباس از المیزان، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۵)
ج. …
[۱] . الآية نزلت حين هم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلم أن يدعو على ثقيف، و قيل بأحد حين حل به ما حل فأراد أن يدعو على المنهزمين (أنوار التنزيل و أسرار التأويل (بیضاوی) ج۵، ص۲۳۸)
[۲] . وَ قَالَ لَمَّا صَارَتْ السَّمَكَةَ فِي الْبَحْرِ الَّذِي فِيهِ قَارُونَ سَمِعَ قَارُونَ صَوْتاً لَمْ يَسْمَعُهُ فَقَالَ لِلْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِهِ مَا هَذَا الصَّوْتُ قَالَ هُوَ يُونُسَ النَّبِيِّ ع فِي بَطْنِ الْحُوتِ قَالَ فَتَأْذَنُ لِي أَنْ أُكَلِّمَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ يَا يُونُسُ مَا فَعَلَ هَارُونَ قَالَ مَاتَ فَبَكَى قَارُونَ قَالَ مَا فَعَلَ مُوسَى قَالَ مَاتَ فَبَكَى قَارُونَ فَأَوْحَى اللَّهُ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَى الْمَلَكِ الْمُوَكَّلُ بِهِ أَنْ خَفَّفَ الْعَذَابِ عَنْ قَارُونَ لِرِقَّتِهِ عَلَى قَرَابَتِهِ وَ فِي خَبَرٍ آخَرَ ارْفَعْ عَنْهُ الْعَذَابِ بَقِيَّةَ أَيَّامٍ الدُّنْيَا لِرِقَّتِهِ عَلَى قَرَابَتِهِ وَ فِي هَذَا الْخَبَرَ شَيْءٌ يَحْتَاجُ إِلَى تَأْوِيلِ
[۳] . این حدیث هم درباره توبه انبیا جالب توجه است:
قَالَ الصَّادِقُ ع التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَايَتِهِ وَ لَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِيَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِيَاءِ مِنْ تَلْوِينِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِيَاءِ مِنَ التَّنْفِيسِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَيْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَعْرِفَةٌ وَ عِلْمٌ فِي أَصْلِ تَوْبَتِهِ وَ مُنْتَهَى أَمْرِه … (مصباح الشريعة، ص۹۷)
بازدیدها: ۲۴