ترجمه
تا چون به محل طلوع خورشید رسید آن را چنین یافت که بر قومی طلوع می‌کند که برایشان به غیر آن پوششی قرار نداده‌ایم.
اختلاف قرائت[۱]
حدیث
۱) از امام صادق ع درباره این سخن خداوند که می‌فرماید «تا چون به محل طلوع خورشید رسید آن را چنین یافت که بر قومی طلوع می‌کند که برایشان از پشت آن پوششی قرار نداده‌ایم.» سوال شد. فرمودند: ساختمان‌سازی بلد نبودند.
المحاسن، ج۲، ص۶۱۰
عَنْهُ عَنْ أَبِي يُوسُفَ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ سَمَّاكٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ:
«حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً» قَالَ لَمْ يَعْلَمُوا صَنْعَةَ الْبِنَاء
البته در تفسير العياشي، ج۲، ص۳۵۰ و مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۸ شبیه همین مضمون از امام باقر ع روایت شده است.[۲]
۲) از امیرالمومنین ع حکایت ذوالقرنین به تفصیل روایت شده است. در فرازی از این روایت آمده است:
ذوالقرنین چون در مسیرش به محل طلوع خورشید رسید «آن را چنین یافت که بر قومی طلوع می‌کند که برایشان از پشت آن پوششی قرار نداده‌ایم.» در واقع، ذوالقرنین بر قومی وارد شد که خورشید آنان را سوزانده بود [آفتاب سوخته بودند] و پیکرشان و رنگشان را چنان تغییر داده بود که همانند ظلمت‌شان کرده بود…
تفسير العياشي، ج۲، ص۳۴۲
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ ذَا الْقَرْنَيْنِ …[۳] فَلَمَّا انْتَهَى مَعَهَا إِلَى مَطْلَعِ الشَّمْسِ سَبَباً وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى قَوْمٍ إِلَى بِما لَدَيْهِ خُبْراً فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنَّ ذَا الْقَرْنَيْنِ وَرَدَ عَلَى قَوْمٍ قَدْ أَحْرَقَتْهُمُ الشَّمْسُ وَ غَيَّرَتْ أَجْسَادَهُمْ وَ أَلْوَانَهُمْ حَتَّى صَيَّرَتْهُمْ كَالظُّلْمَةِ … [۴]
۳) از امام باقر ع روایت شده است که ذوالقرنین با ششصد هزار جنگجو به حج آمد؛ چون وارد حرم شد برخی از اصحابش تا خانه خدا او را مشایعت کردند؛ وقتی برمی‌گشت گفت: مردی دیدم که به نورانیت و خوش‌سیمایی او تاکنون کسی را ندیده بودم. گفتند: او ابراهیم خلیل‌الرحمن است. ابتدا گفت اسب‌ها را زین کنید [که به دیدارش برویم] اما بعد گفت: نه! بلکه پیاده به خدمت دوست خداوند (خلیل الرحمن) برویم. پس پیاده به راه افتاد و برگزیدگان اصحابش در پی او روان شدند. وقتی محضر حضرت ابراهیم ع رسیدند، حضرت از او پرسید: با چه چیزی روزگار را درنوردیدی؟
گفت: با یازده کلمه که عبارتند از:
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَاقٍ لَا يَفْنَی: منزه است کسی که باقی‌ای است که فانی نمی‌شود؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا يَنْسَی: منزه است کسی که داناییست که فراموش نمی‌کند
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَافِظٌ لَا يَسْقُطُ: منزه است کسی که حافظ [نگهبان] ای است که ساقط نمی‌شود
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَصِيرٌ لَا يَرْتَابُ: منزه است کسی که بیناییست که دچار شک و تردید نمی‌شود
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَيُّومٌ لَا يَنَامُ: منزه است کسی که قیوم [تکیه‌گاه و قوام‌بخش] ای است که به خواب نمی‌رود؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ مَلِكٌ لَا يُرَامُ: منزه است کسی که سلطانی است که کنارگذاشته نمی‌شود؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَزِيزٌ لَا يُضَامُ: منزه است کسی که عزتمندی است که ستم بر او نمی‌شود؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ مُحْتَجِبٌ لَا يُرَی: منزه است کسی که در حجابی است که دیده نمی‌شود؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ وَاسِعٌ لَا يَتَكَلَّفُ: منزه است کسی که وسعت‌دهنده‌ای است که به تکلف نمی‌افتد؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا يَلْهُو: منزه است کسی که پابرجایی است که کار لهو نمی‌کند؛
سُبْحَانَ مَنْ هُوَ دَائِمٌ لَا يَسْهُو: منزه است کسی که همیشگی است و دچار سهو نمی‌شود.
قصص الأنبياء عليهم السلام (للراوندي)، ص۱۲۲
بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ص قَالَ:
حَجَّ ذُو الْقَرْنَيْنِ فِي سِتِّمِائَةِ أَلْفِ فَارِسٍ فَلَمَّا دَخَلَ الْحَرَمَ شَيَّعَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِلَی الْبَيْتِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ رَأَيْتُ رَجُلًا مَا رَأَيْتُ أَكْثَرَ نُوراً وَ وَجْهاً مِنْهُ قَالُوا ذَاكَ إِبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ ص قَالَ أَسْرِجُوا فَأَسْرَجُوا سِتَّمِائَةِ دَابَّةٍ فِي مِقْدَارِ مَا يُسْرَجُ دَابَّةٌ وَاحِدَةٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ ذُو الْقَرْنَيْنِ لَا بَلْ نَمْشِي إِلَی خَلِيلِ الرَّحْمَنِ فَمَشَی وَ مَشَی مَعَهُ بَعْدَهُ أَصْحَابُهُ النُّقَبَاءُ
قَالَ إِبْرَاهِيمُ ع بِمَ قَطَعْتَ الدَّهْرَ؟
قَالَ بِإِحْدَی عَشْرَةَ كَلِمَةً وَ هِيَ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَاقٍ لَا يَفْنَی سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا يَنْسَی سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَافِظٌ لَا يَسْقُطُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَصِيرٌ لَا يَرْتَابُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَيُّومٌ لَا يَنَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ مَلِكٌ لَا يُرَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَزِيزٌ لَا يُضَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ مُحْتَجِبٌ لَا يُرَی سُبْحَانَ مَنْ هُوَ وَاسِعٌ لَا يَتَكَلَّفُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا يَلْهُو سُبْحَانَ مَنْ هُوَ دَائِمٌ لَا يَسْهُو .
تدبر
«حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً»
ذوالقرنین در ادامه مسیرش به سمت محل طلوع خورشید رفت؛
با توجه به کروی بودن زمین، مقصود از «محل طلوع خورشید» چیست؟
الف. آخرین نقطه مسکونی زمین، در سمت شرق (این نظر اغلب مفسران است؛ مثلا: مجمع‌البیان، ج۶، ص۷۵۸)
ب. نهایت منطقه خشکی که آن سویش دریاست.
ج. …
برای تامل بیشتر
با توجه به ادامه جمله، به ویژه به کار بردن تعبیر «وجدها …» (همان تعبیری که در مورد غروب خورشید به کار رفت، که بیانگر احساس اوست، نه لزوما امر خارجی) آیا احتمال ندارد معنای دیگری غیر از طلوع فیزیکی خورشید مد نظر باشد؟
۲) «… الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً»
خورشید را چنین یافت که بر قومی طلوع می‌کند که برایشان «مِن دونِ» آن، پوششی قرار نداده‌ایم.
مقصود چیست؟
الف. مقصود از پوشاندن، پوشاندن در برابر خورشید است، که برای این صورت دو معنا مطرح شده است:
الف.۱. سرزمین آنان از هر گونه مانع طبیعی (مانند درخت و جنگل) یا مانع مصنوعی (ساختمان) در برابر نور و حرارت خورشید خالی بود و آنها هم ساختمان‌سازی بلد نبودند. (این نظر از قدیم در بین مفسران رایج بوده است؛ مثلا مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۸؛ و تا امروز نیز نظر اغلب مفسران بوده؛ مثلا المیزان، ج۱۳، ص۳۶۳)
الف.۲. آنان لباس نداشتند و صنعت دوخت و دوز نداشته‌اند که خود را بپوشانند و همانند حیوانات عریان زندگی می‌کردند (مفاتیح الغیب (فخر رازی)، ج۲۱، ص۴۹۷؛ المیزان، ج۱۳، ص۳۶۳)
ب. این به معنای آن است که خانه نداشتند و این کنایه است از اینکه ایل خانه به دوش بودند (حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، ج۴، ص۱۳۲)
ج. …
برای تامل بیشتر
در معانی فوق، معنای (در امان نبودن از ضرر خورشید) مد نظر است، اما سوال این است که چرا تعبیر «مِنْ دُونِها» آورد و نه «مِنْها»؟
در واقع، اغلب مفسران و مترجمان برای این منظور، کلمه «دون» را نه‌تنها حذف کرده‌اند، بلکه تعبیر «در برابر» یا «در مقابل» گذاشته‌اند؛ و یا تعبیر «بین آنها و خورشید» را به کار برده‌اند که کاملا متفاوت است با «من دونها».
تعبیر «من دون» در سه معنا بسیار رواج دارد:
معنای «به غیر از» (یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدادا؛ بقره/۱۶۵)
و یا «کمتر از» (يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِك؛ نساء/۴۱)
و یا «در پس و پشتِ آن» (وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِكَ هُمْ لَها عامِلُونَ؛ مومنون/۶۳؛ َ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودان؛ قصص/۲۳)؛
که از این میان، اولی را با قدری تکلف می‌توان به همین معنا به کار برد؛ یعنی بگوییم «ما به غیر از آفتاب پوششی براى آنان قرار نداده بوديم» (ترجمه بروجردی، ص۵۲۸؛ تفسير آسان، ج۱۰، ص۳۹۱) و این جمله، به نحو استعاری بدین معنا باشد که در برابر آفتاب حفاظی نداشتند.
در واقع، غالبا این تعبیر را با بار منفی قلمداد کرده‌اند؛ اما هیچ قرینه‌ای در کلام نیست که انسان را ملزم به این کند که جمله را بار منفی بخوانیم؛ و با توجه به این سه معنای عبارت «من دون»، دست کم می‌توان سه معنای مثبت می‌توان برای این جمله در نظر گرفت:
- قومی که برایشان از غیر خورشید، پوششی نگذاشته‌ایم؛ (یعنی سراسر در نور خورشید غوطه‌ور بودند و شب و ظلمت در کارشان نبود)
- قومی که برایشان کمتر از خورشید، پوششی نگذاشتیم (آنها چنان در انوار غوطه‌ورند که نورانیتی کمتر از خورشید آنان را در خود نپوشانده است)
- قومی که برایشان در پس و پشت، و در آن سوی خورشید، پوششی نگذاشتیم (هر چه برای پوشش خود می‌خواهند در همین سمت خورشید می‌یابند)
در کانال نگذاشتم
۳) «حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً»
ظاهرا در قرآن کریم هیچ نکته دیگری درباره این قوم بیان نکرده است.
واقعا اینها که بودند؟ و خدا در مورد آنها چه می‌خواهد بگوید که دانستنش برای ما لازم است؟ چرا به همین مقدار بسنده کرده است؟
آیا می‌خواهد بیان کند که در برخی از نقاط زمین انسانهایی یافت می‌شوند که کاملا به سبک حیوانات زندگی می کردند و از آنچه ما جز نیازهای اولیه و طبیعیِ زندگی اجتماعی انسان باور داریم (پوشاک، مسکن) با دوتای آن کاملا بیگانه بودند؟
یا …
[۱] . قرأ الحسن و عيسی و ابن محيصن مَطْلَعَ بفتح اللام، و رويت عن ابن كثير و أهل مكة و هو القياس. و قرأ الجمهور بكسرها و هو سماع في أحرف معدودة، و قياس كسره أن يكون المضارع تطلع بكسر اللام و كان الكسائي يقول: هذه لغة ماتت في كثير من لغات العرب، يعني ذهب من يقول من العرب تطلع بكسر اللام و بقي مَطْلِعَ بكسرها في اسم المكان و الزمان علی ذلك القياس (البحر المحيط، ج۷، ص۲۲۳)
[۲] . عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ «لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً» كَذَلِكَ قَالَ لَمْ يَعْلَمُوا صَنْعَةَ الْبُيُوتِ.
[۳] . فرازهای قبلی این روایت در پاورقی جلسه ۶۸۸ گذشت.
[۴] . در کتب اهل سنت هم قریب به چنین مضمونی روایت شده است. مثلا: أخرج ابن المنذر و ابن ابى حاتم و أبو الشيخ في العظمة عن ابن جريج في قوله حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ الآية قال حدثت عن الحسن عن سمرة بن جندب قال قال النبي صلى الله عليه و سلم لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً أنها لم يبن فيها بناء قط كانوا إذا طلعت الشمس دخلوا أسرا بالهم حتى نزول الشمس (الدر المنثور، ج۴، ص۲۴۹)
بازدیدها: ۱۳۰
واقعا لذت بردم. چقدر اینگونه تحلیل و بررسی آیات رو دوست دارم. جزاکم الله خیرا.