۴ رمضان ۱۴۳۹
ترجمه
بر صراطی مستقیم؛
اختلاف قرائات
قبلا بیان شد که حرف اول کلمه «صراط» در قرآن کریم، هم به صورت «س» و هم به صورت «ز» و هم به صورت اشمام «ص» به «ز» و هم به صورت اشمام به «س» قرائت شده است.
جلسه ۱۰۸ http://yekaye.ir/fateha-alketab-1-6/
در قرائت ابن‌مسعود، ظاهرا این آیه سوره یس به صورت «عَلىٌّ صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ» نیز قرائت شده است. (الفضائل (لابن شاذان القمي)، ص۱۷۴؛ الروضة في فضائل أمير المؤمنين، ص۲۳۱)[۱]
قبلاً درباره قرائت کلمه «عَلَیَّ» به صورت «عَلِیّ» (اسم حضرت علی ع) در آیه «قالَ هذا صِراط عَليّ مُسْتَقيم» (حجر/۴۱) و اینکه اختلاف قرائات اصلا به معنای تحریف نیست، توضیحاتی گذشت.
جلسه ۲۸۰ http://yekaye.ir/al-hegr-15-41/
نکات ادبی
«الصِّراط»
قبلا بیان شد که اغلب اهل لغت بر این نظرند که اصل کلمه «صراط» ، «سراط»، و از ماده «سرط» بوده است که چون مخرج حرف «ص» به «ط» نزدیکتر است، به صورت «صراط» درآمده است؛ و ماده مستقلی به صورت «صرط» نداریم و هر چه هست به «سرط» برمی‌گردد معنای رایج «سرط» «بلعیدن سریع» است و برخی توضیح داده‌اند که با توجه به کاربردهای مختلف آن، اصل ماده «سرط» دلالت بر «غیب شدن ناشی از رفت و برگشت» می‌کند و بلعیدن را هم از همین جهت «سرط» گفته‌اند. درباره وجه تسمیه «صراط» هم گفته‌اند، صراط، راه مهیا و سهل‌شده‌ای است که گویی رهرو را در خود می‌بلعد، بدون اینکه بگذارد رهروش از آن بیرون بیفتد.
«الْمُسْتَقيم»
قبلا بیان شد که این کلمه اسم فاعل از فعل «استقام» است. ماده «قام» به معنای «انتصب» (صاف ایستادن) و نیز به معنای عزم بر انجام کاری است (قام بهذا الامر). و «استقامت» هم به راهی گفته می‌شود که در مسیر مستقیم (صاف و بی‌انحناء) باشد و از این جهت، راه حق، راه مستقیم گفته شده؛ و کاربرد تعبیر استقامت برای انسان هم از این باب است وی در راه مستقیم باقی بماند.
همچنین با توجه به نزدیکی دو معنای «مستقیم» و «مستوی»، در تفاوت این دو گفته‌اند که: مصدر «استواء» در جایی به کار می‌رود که مقایسه‌ای بین دو چیز شبیه هم در جریان باشد، ولی مصدر «استقامت» بر تداوم یک جریان واحد دلالت دارد؛ لذا نقطه مقابل «استواء»، «تفاوت» است؛ و نقطه مقابل «استقامت»، اعوجاج [= کجی].
جلسه ۱۰۸ http://yekaye.ir/fateha-alketab-1-6/
«عَلى صِراطٍ»
عبارت «علی صراط» می‌تواند متعلق به «مرسلین» باشد (یعنی: آنان فرستاده شدند بر صراطی مستقیم)؛ می‌تواند جار و مجرور در مقام خبر باشد؛ یعنی خبر بعد از خبر (یعنی: تو از فرستاده‌شدگانی، تو بر صراط مستقیمی) و می‌تواند حال باشد (یعنی آنان را فرستادند در حالی که راه و روششان مستقیم بود). (مجمع البيان، ج۸، ص۶۴۹)[۲]
حدیث
۱) از امام صادق ع روایتی در تفسیر آیات ابتدایی سوره یس آمده که قسمتی از آن در جلسه ۷۴۸، حدیث۱ گذشت. در ادامه می‌فرمایند:
«بر صراطی مستقیم» یعنی بر راهی واضح؛ «فروفرستاده [از جانب خداوند] شکست‌ناپذیر مهربان» یعنی قرآن.
تفسير القمي، ج۲، ص۲۱۱
قَالَ الصَّادِقُ ع: … «عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» قَالَ: عَلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ «تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ» قَالَ: الْقُرْآن.
۲) از امام باقر ع روایت شده است که رسول الله ص فرمودند:
علی جان! هنگامی که روز قیامت شود من و تو جبرئیل بر صراط می نشینیم، پس احدی از آن عبور نمی‌کند مگر اینکه همراهش برائت‌نامه‌ای [از آتش] به خاطر ولایت تو باشد.
معاني الأخبار، ص۳۶
حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى الْعَبْسِيِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
يَا عَلِيُّ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِيلُ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَمْ يَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ كَانَ مَعَهُ كِتَابٌ فِيهِ بَرَاءَةٌ بِوَلَايَتِكَ.[۳]
۳) از امام رضا ع روایت شده است:
هرکس متشابهات قرآن را به محکماتش برگرداند به صراط مستقیم هدایت شده است.
سپس فرمودند: همانا در احادیث ما نیز متشابهاتی هست همانند متشابهات قرآن؛ و محکماتی هست هماند محکمات قرآن؛ پس متشابهاتش را به محکماتش برگردانید و از متشابهاتش بدون محکماتش پیروی نکنید که گمراه خواهید شد.
عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج۱، ص۲۹۰
حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي حَيُّونٍ مَوْلَى الرِّضَا ع قَالَ:
مَنْ رَدَّ مُتَشَابِهَ الْقُرْآنِ إِلَى مُحْكَمِهِ «هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»
ثُمَّ قَالَ: إِنَّ فِي أَخْبَارِنَا مُتَشَابِهاً كَمُتَشَابِهِ الْقُرْآنِ وَ مُحْكَماً كَمُحْكَمِ الْقُرْآنِ فَرُدُّوا مُتَشَابِهَهَا إِلَى مُحْكَمِهَا وَ لَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهَا دُونَ مُحْكَمِهَا فَتَضِلُّوا.
توجه
احادیث [و بعضاً تدبرهای] جلسات زیر هم به بحث «صراط مستقیم» مربوط است که مجددا تکرار نمی‌شود:
جلسه ۱۰۸ http://yekaye.ir/fateha-alketab-1-6/
جلسه ۱۰۹ http://yekaye.ir/al-fatihah-001-7/
جلسه ۲۱۱ http://yekaye.ir/al-muminoon-023-073/
جلسه ۲۸۰ http://yekaye.ir/al-hegr-15-41/ [۴]
تدبر
۱) «الْمُرْسَلينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»
خداوند هر پیامبری را که بفرستد، او را بر صراط مستقیمی قرار می‌دهد.
ثمره اخلاقی
چون هر پیامبری بر صراط مستقیم زندگی و عمل می‌کند، نه‌تنها سخنانی که از جانب خدا آورده‌اند، بلکه تمامی کارها و اعمالشان برای مردم اسوه و الگوست.
نکته تخصصی اعتقادی
با توجه به توضیح فوق، این آیه را می‌توان یکی از شواهد عصمت عمومی انبیاء دانست؛ که انبیاء فقط در نقل کلام خدا معصوم نیستند بلکه در تمامی اعمالشان مبرا از گناه‌اند زیرا تمام اعمال آنان اسوه پیروانشان قرار داده شده است.
۲) «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ؛ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»
ای پیامبر! تو را به پیامبری فرستادیم؛ و تو بر صراطی مستقیم هستی.
اگر توجه کنیم که: صراط دو جلوه دارد و صراطی که در آخرت است، باطن صراطی است که خداوند در دنیا قرار داده (جلسه ۱۰۸، حدیث۲ و ۳ http://yekaye.ir/fateha-alketab-1-6/)
آنگاه این «بر صراط بودن پیامبر ص»، یک جلوه دنیوی دارد که پیروی از او، انسانها را در مسیر خدا هدایت می‌کند؛ و یک جلوه اخروی دارد: یعنی پیامبر بر پل صراط نشسته و معلوم می‌کند که چه کسی باید از این صراط گذر کند و چه کسی در جهنم بیفتد. (حدیث۲)
۳) «عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»
راه قرآن، صراطی مستقیم است؛ راهی واضح و آشکار است (حدیث۱) و اگر آیات به صورت محکم و متشابه عرضه شده است، کسی که متشابهات را به محکمات برگرداند، در صراط مستقیم قدم برمی‌دارد و کج‌راهه نخواهد رفت.
نکته انسان‌شناسی
درباره اینکه چرا اساساً خداوند آیات متشابهی قرار داد، علامه طباطبایی به تفصیل توضیح داده‌اند که چون مراتب درک و فهم انسانها متفاوت است، و هر حقیقتی را نمی‌توان به گونه‌ای گفت که همگان یکسان بفهمند؛ پس کلامی که بخواهد همه انسانها را مخاطب خود قرار دهد باید ظرفیتی داشته باشد که هرکس به فراخور خود از آن استفاده کند؛ و چاره‌ای نیست جز اینکه برخی از مطالب متشابه باشد، که متشابه بودن آیات، متناسب با ظرفیت‌های متنوع افراد، از این شخص تا شخص دیگر متفاوت خواهد بود. (المیزان، ج۳، ص۵۶-۶۳) اما نکته مهم این است که این قرآن با همه آیات محکم و متشابه‌اش صراط مستقیم است؛ البته به شرطی که در فهم آن، محکمات را اصل قرار دهیم و متشابهات را به آن برگردانیم؛ نه اینکه محور را روی متشابهات قرار دهیم.
نکته تخصصی روش‌شناسی
در یک نگاه عمیق، هر وادی معرفتی‌ای وادی محکمات و متشابهات است؛ و در هر زمینه‌ای هرکس بخواهد تحقیقی داشته باشد که تحقیق خود را در صراط مستقیمی به نتیجه برساند، چاره‌ای ندارد جز اینکه اصل را بر محکمات و اموری که در آن عرصه معرفتی کاملا واضح و مورد قبول است، قرار دهد و آنگاه متشابهات و امور شبهه‌ناک و پیچیده را بر اساس آنها تفسیر کند. به تعبیر دیگر، برای موفق شدن در هر تحقیقی، ابتدا سزاوار است که محکمات بحث را جلوی خود ردیف کنیم و آنگاه با تکیه بر آنها به سراغ زوایای مخفی و مشتبه برویم و هیچگاه به خاطر مواجهه با یک امر مشتبه دست از محکمات خود برنداریم؛ بلکه دقت کنیم که امر مشتبه، بر چه امور محکمی سوار شده که ذهن ما را درگیر نموده است؛ و آنگاه ببینیم آیا واقعا از آن محکمات، این تلقی ما نتیجه می‌شود یا برای اینکه از آن محکمات به این تلقی شبهه‌ناک برسیم اموری مخفیانه وارد شده که آنهایند که قابل مناقشه‌اند.
۴) «عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»
پیامبر بر صراط مستقیم است.
«صراط مستقیم» چیست؟
در قرآن کریم عبارت «صراط مستقیم» ۵ مورد به صورت خبر آمده است که فلان چیز صراط مستقیم است.
- إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ (آل‌عمران/۵۱)
- وَ إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ (مریم/۳۶)
- وَ أَنِ اعْبُدُوني هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ (یس/۶۱)
- إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ (زخرف/۶۴)
- وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ (زخرف/۶۱)
- وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (انعام/۱۵۳)
- فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذينَ لا يُؤْمِنُون؛ وَ هذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقيماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (انعام/۱۲۵-۱۲۶)
اگر دقت کنیم ۴ موردش خود پرستش خداست و مورد پنجم و ششم پیروی از خدا (در مورد پنجم دستور کلی به پیروی از خدا را «صراط مستقیم» معرفی کرده و در مورد ششم در آیات قبل دستورات متعددی را مطرح فرموده و سپس آنها را «صراط مستقیم» خوانده و به پیروی از آن دستور داده)؛ و مورد آخر این است که شخص شرح صدری نسبت به اسلام پیدا کند [تا بتواند بسادگی از آن پیروی کند].
اما چرا «صراط مستقیم» در عبودیت خدا خلاصه می‌شود؟
الف. خداوند غایت واقعی همه ماست، و همه راهها نهایتا به سوی او ختم می‌شود (إِلَيْهِ الْمَصير، مائده/۱۸ و غافر/۳ و شوری/۱۵ و تغابن/۳؛ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون، بقره/۱۵۶؛ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُون، بقره/۴۲؛ كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُون، انبیاء/۹۳؛ يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه، انشقاق/۶؛ و …)
کسی که این را بداند که هرکس نهایتا کارش به خدا می‌افتد، مسیری را در پیش می‌گیرد که او را از راه نزدیک به خدا برساند؛ که همان راه عبودیت است، یعنی تسلیم دستورات خود خداوند شدن و راهی را که خود او معرفی می‌کند پیمودن.
کسی هم که مسیر کفر و ظلم و مناقشه در دستورات خدا را در پیش می‌گیرد، او نیز نهایتا به خدا برمی‌گردد، اما از راهی دور که از راه اصلی فاصله گرفته است؛ و از این رو، وقتی می‌رسد جز درد و عذاب بهره‌ای نمی‌برد، چرا که او خود را خدای خویش قرار داده بود (أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْم؛ جاثیه/۲۳) و به خیال خود نمی‌خواست راهی را بپیماید که به خدای واقعی ختم شود. (إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتابِ لَفي شِقاقٍ بَعيد، بقره/۱۷۶؛ إِنَّ الظَّالِمينَ لَفي شِقاقٍ بَعيد، حج/۵۳؛ َ قالُوا آمَنَّا بِهِ وَ أَنَّى لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعيد، سبأ/۵۲؛ أُولئِكَ يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعيد، فصلت/۴۴؛ ِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ في شِقاقٍ بَعيد، فصلت/۵۲؛ و …)
ب. …
۵) «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ؛ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»
در این آیه پیامبر – یا پیامبران – را «بر صراط مستقیم» معرفی کرده است.
جمعا در قرآن کریم در ۵ مورد دیگر نیز تعبیر «عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» به کار رفته است.
- وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا صُمٌّ وَ بُكْمٌ فِي الظُّلُماتِ مَنْ يَشَأِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (انعام/۳۹)
- إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (هود/۵۶)
- وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلَيْنِ أَحَدُهُما أَبْكَمُ لا يَقْدِرُ عَلى شَيْءٍ وَ هُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلاهُ أَيْنَما يُوَجِّهْهُ لا يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوي هُوَ وَ مَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (نحل/۷۶)
- فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (زخرف/۴۳)
- أَ فَمَنْ يَمْشي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (ملک/۲۲)
یعنی:
خود خداوند بر صراط مستقیم است (هود/۵۶)
کسی را که خدا بخواهد بر صراط مستقیم خواهد بود (انعام/۳۹)
کسی که به عدل دستور می‌دهد و چنین نیست که گنگ و ناتوان باشد ویا کاری کند که ثمره خوب به بار نیاورد، (نحل/۷۶) و به تعیر دیگر، کسی که درست راه می‌رود و به زمین نمی‌خورد (ملک/۲۲) بر صراط مستقیم است
کسی که به وحی چنگ زند بر صراط مستقیم خواهد بود (زخرف/۴۳)
پیامبر اسلام، و بلکه عموم پیامبران بر صراط مستقیم هستند. (یس/۳-۴؛ زخرف/۴۳)
می‌توان نتیجه گرفت: صراط مستقیم و راه خدا، که همان راه پیامبران است، راهی است که مبتنی بر عدل است، کسی که در آن قدم برمی‌دارد بینا و تواناست و هر اقدامش ثمره خوب دارد، درست راه می‌رود و زمین نمی‌خورد و دائما به وحی الهی تمسک می‌جوید.
اگر زندگی ما چنین است «بر صراط مستقیم» هستیم؛ وگرنه در وضعیت خود تجدید نظر کنیم.
تکمله
جالب توجه این است که شیطان هم بر سر همین صراط مستقیم می‌نشنید تا انسان را گمراه کند (قالَ فَبِما أَغْوَيْتَني لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ؛ اعراف/۱۶)؛ اما او بر خود صراط مستقیم تسلط و قدرت ندارد؛ بلکه در آنجا نشسته تا صرفا مانع عبور انسانها از آن شود؛ شاید به خاطر همین نکته (تفاوت موقعیت خدا و پیامبران و حق‌مداران بر صراط، و نشستن شیطان بر صراط)بوده که در موارد قبل همگی با تعبیر “«علی» صراط مستقیم” آمد ولی شیطان تعبیر «علی» را به کار نبرد؛ و حتی تصریح کرد که این صراط صراط تو است.
۶) برای تامل بیشتر
در قرآن کریم جمعا ۳۳ بار تعبیر «صراط مستقیم» آمده است که از تنوع تعابیر آن چه‌بسا بتوان نکاتی را استنباط کرد:
اطلاعات قرآنی درباره «صراط مستقیم»
الف. ۶ مورد با تعبیر «علی صراط مستقیم» (توضیح در تدبر۵)
ب. ۵ مورد با تعبیر «هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ» (۵ مورد اول در تدبر۴)
ج. ۱۲ مورد «إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» است که یک مورد «دعوت پیامبر به صراط مستقیم» است:
- وَ إِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (مومنون/۷۳)
و بقیه درباره «هدایت خداوند به صراط مستقیم» است: (البته یک موردش با فعل مجهول است؛ آل‌عمران/۱۰۱)
- سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (بقره/۱۴۲)
- كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فيهِ إِلاَّ الَّذينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (بقره/۲۱۳)
- وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللَّهِ وَ فيكُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (آل‌عمران/۱۰۱)
- يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (مائده/۱۶)
- وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (انعام/۸۷)
- قُلْ إِنَّني هَداني رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ ديناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهيمَ حَنيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ (انعام/۱۶۱)
- وَ اللَّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (یونس/۲۵)
- شاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (نحل/۱۲۱)
- وَ لِيَعْلَمَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذينَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (حج/۵۴)
- لَقَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ مُبَيِّناتٍ وَ اللَّهُ يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (نور/۴۶)
- وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ (شوری/۵۲)
د. ۶ مورد دیگر هم ناظر به «هدایت خدا به صراط مستقیم» است که نه با تعبیر «الی» بلکه به صورت مفعول هدایت آمدهه است. (در واقع مضمون «هدایت خدا به صراط مستقیم» ۱۷ مورد می‌شود.)
- اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ (حمد/۶)
- وَ لَهَدَيْناهُمْ صِراطاً مُسْتَقيماً (نساء/۶۸)
- فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ في رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْديهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقيماً (نساء/۱۷۵)
- وَ هَدَيْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ (صافات/۱۱۸)
- لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقيماً (فتح/۲)
- وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقيماً (فتح/۲۰)
ه. در ۳ مورد، «صراط» به خداوند اضافه شده است (صراط پروردگارت، صراط من، صراط تو)[۵] (توضیح دو مورد آن در تدبر ۴، و مورد آخر در تدبر۵ گذشت)
- وَ هذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقيماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (انعام/۱۲۶)
- وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (انعام/۱۵۳)
- قالَ فَبِما أَغْوَيْتَني لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ (اعراف/۱۶)
و. ۱ مورد هم به صورت «قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقيمٌ؛ حجر/۴۱) آمده که این مورد اخیر قرائتی که «علَی» به صورت «علِیّ» تلفظ شده باشد هم دارد (توضیح این مورد در جلسه ۲۸۰ http://yekaye.ir/al-hegr-15-41/).
[۱] . وَ بِالْإِسْنَادِ- يَرْفَعُهُ- إِلَى الثِّقَاتِ، الَّذِينَ كَتَبُوا الْأَخْبَارَ: أَنَّهُمْ أَوْضَحُوا بِأَنَّ لَهُمْ مِنْ أَسْمَاءِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَلَهُ ثَلَاثُمِائَةِ اسْمٍ فِي الْقُرْآنِ، مَا رَوَوْهُ بِالْإِسْنَادِ الصَّحِيحِ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ؛ وَ قَوْلُهُ: «وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا»؛ وَ قَوْلُهُ: «وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ»؛ … وَ قَوْلُهُ: «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلىٌّ صِراطٌ مُسْتَقِيم» …
[۲] . على في قوله «عَلى صِراطٍ» يتعلق بالمرسلين تقديره أرسلوا على صراط و يجوز أن يكون الجار و المجرور في موضع خبر إن فيكون خبرا بعد خبر و يجوز أن يكون في موضع نصب على الحال فكأنه قال أرسلوا مستقيما طريقهم
[۳] . این روایت در الكافي، ج۱، ص۴۱۷ هم این مضمون را به نحو قوی‌تری تایید می‌کند:
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَادٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ:
أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيِّهِ ص «فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» قَالَ إِنَّكَ عَلَى وَلَايَةِ عَلِيٍّ وَ عَلِيٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ.
[۴] . این روایات هم درباره «صراط» قابل توجه است:
قَالَ حَدَّثَنِي عُبَيْدُ بْنُ كَثِيرٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: أَتَانِي جَبْرَئِيلُ ع فَقَالَ أُبَشِّرُكَ يَا مُحَمَّدُ بِمَا تَجُوزُ عَلَى الصِّرَاطِ قَالَ قُلْتُ بَلَى قَالَ تَجُوزُ بِنُورِ اللَّهِ وَ يَجُوزُ عَلِيٌّ بِنُورِكَ وَ نُورُكَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ تَجُوزُ أُمَّتُكَ بِنُورِ عَلِيٍّ وَ نُورُ عَلِيٍّ مِنْ نُورِكَ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ [مَعَ عَلِيٍ] نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ. (تفسير فرات الكوفي، ص۲۸۷)
حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ ع. (معاني الأخبار، ص۳۲)
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي الزُّبَيْرِ الْمَكِّيِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ ص إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اصْطَفَانِي وَ اخْتَارَنِي وَ جَعَلَنِي رَسُولًا وَ أَنْزَلَ عَلَيَّ سَيِّدَ الْكُتُبِ فَقُلْتُ إِلَهِي وَ سَيِّدِي إِنَّكَ أَرْسَلْتَ مُوسَى إِلَى فِرْعَوْنَ فَسَأَلَكَ أَنْ تَجْعَلَ مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِيراً تَشُدُّ بِهِ عَضُدَهُ وَ تُصَدِّقُ بِهِ قَوْلَهُ وَ إِنِّي أَسْأَلُكَ يَا سَيِّدِي وَ إِلَهِي أَنْ تَجْعَلَ لِي مِنْ أَهْلِي وَزِيراً تَشُدُّ بِهِ عَضُدِي فَجَعَلَ اللَّهُ لِي عَلِيّاً وَزِيراً وَ أَخاً وَ جَعَلَ الشَّجَاعَةَ فِي قَلْبِهِ وَ أَلْبَسَهُ الْهَيْبَةَ عَلَى عَدُوِّهِ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِي وَ صَدَّقَنِي وَ أَوَّلُ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ مَعِي وَ إِنِّي سَأَلْتُ ذَلِكَ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ فَأَعْطَانِيهِ فَهُوَ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ اللُّحُوقُ بِهِ سَعَادَةٌ وَ الْمَوْتُ فِي طَاعَتِهِ شَهَادَةٌ وَ اسْمُهُ فِي التَّوْرَاةِ مَقْرُونٌ إِلَى اسْمِي وَ زَوْجَتُهُ الصِّدِّيقَةُ الْكُبْرَى ابْنَتِي وَ ابْنَاهُ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ابْنَايَ وَ هُوَ وَ هُمَا وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُمْ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بَعْدَ النَّبِيِّينَ وَ هُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فِي أُمَّتِي مَنْ تَبِعَهُمْ نَجَا مِنَ النَّارِ وَ مَنِ اقْتَدَى بِهِمْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ لَمْ يَهَبِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَحَبَّتَهُمْ لِعَبْدٍ إِلَّا أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ. (الأمالي( للصدوق)، ص۲۲)
[۵] . که عبارتند از:
- وَ هذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقيماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (انعام/۱۲۶)
- وَ أَنَّ هذا صِراطي مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (انعام/۱۵۳)
- قالَ فَبِما أَغْوَيْتَني لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ (اعراف/۱۶)
بازدیدها: ۵۲۸