ترجمه
و کسانی که پیروی کردند گفتند کاش ما را هم بازگشتی بود تا از آنها بیزاری جوییم همان گونه که از ما بیزاری جستند، این گونه خداوند اعمالشان را مایه حسرتی به ایشان بنمایاند و [در حالی که] آنها بیرون‌رونده از آتش نیستند.
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«کرة» از ماده «کرر» به معنای رجوع برای بار دیگر (تکرار کردن) است. لذا برخی «کرة» را به معنای «رجعت» (بازگشت) معرفی کرده‌اند (المصباح المنير، ج۲، ص۵۳۰) و برخی هم به معنای «مرة» (= دفعه دیگر، بار دیگر)، که تعبیر «کرّات» (دفعات) جمع آن است (لسان العرب، ج۵، ص۱۳۵)
«حسرات» جمع «حسرت» است و به لحاظ نحوی می‌تواند مفعول سوم (برای فعل یری) ویا حال محسوب شود (إعراب القرآن و بيانه، ج۱، ص۲۳۳). در حالت اول معنای جمله چنین می‌شود: «اعمالشان را به صورت چیزی که مایه حسرت است، بدانها نشان می‌دهد»؛ و در حالت دوم چنین می‌شود که «اعمالشان را که مایه حسرتشان است بدانها نشان می‌دهد»
حدیث
۱) امام حسن عسکری در ادامه روایتی که به شرح این چند آیه اختصاص دارد (قسمت قبلی آن در جلسه ۲۰۰ حدیث۱ گذشت) می‌فرمایند:
«و کسانی که پیروی کردند گفتند کاش ما را هم بازگشتی بود» آرزو می‌کنند که ای کاش رجوع و بازگشتی به دنیا داشتند «تا از آنها بیزاری جوییم» در آنجا، «همان گونه که از ما بیزاری جستند» در اینجا.
آنگاه خداوند عز و جل می‌فرماید: «این گونه» یعنی آنچنان که برخی از برخی دیگر بیزاری جستند «خداوند اعمالشان را مایه حسرتی به ایشان بنمایاند» و این بدان جهت است که آنها در دنیا اعمالشان را برای غیر خدا انجام می‌دادند یا به نحوی جز آن گونه که خدا دستور داده بود انجام می‌دادند. خداوند متعال می‌فرماید: «و آنها بیرون‌رونده از آتش نیستند» عذابشان همیشگی و دائمی است و گناهشان کفری است که شفاعت هیچ پیامبر و وصی پیامبر و هیچ‌یک از خوبانِ شیعه‌‌ی پیامبر و وصی‌اش بدانها نمی‌رسد.
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص۵۷۹
وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا الْأَتْبَاعُ لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً يَتَمَنَّوْنَ لَوْ كَانَ لَهُمْ كَرَّةٌ: رَجْعَةٌ إِلَى الدُّنْيَا فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ هُنَاكَ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا هَاهُنَا.
قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: كَذلِكَ [كَمَا] تَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ عَمِلُوا فِي الدُّنْيَا لِغَيْرِ اللَّهِ، فَيَرَوْنَ أَعْمَالَ غَيْرِهِمُ الَّتِي كَانَتْ لِلَّهِ- قَدْ عَظَّمَ اللَّهُ ثَوَابَ أَهْلِهَا، وَ رَأَوْا أَعْمَالَ أَنْفُسِهِمْ لَا ثَوَابَ لَهَا إِذْ كَانَتْ لِغَيْرِ اللَّهِ، أَوْ كَانَتْ عَلَى غَيْرِ الْوَجْهِ الَّذِي أَمَرَ اللَّهُ بِهِ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ كَانَ عَذَابُهُمْ سَرْمَداً دَائِماً، وَ كَانَتْ ذُنُوبُهُمْ كُفْراً، لَا تَلْحَقُهُمْ شَفَاعَةُ نَبِيٍّ، وَ لَا وَصِيٍّ، وَ لَا خَيِّرٍ مِنْ خِيَارِ شِيعَتِهِم.
۲) از امام صادق ع درباره این سخن خداوند عز و جل «این گونه خداوند اعمالشان را مایه حسرتی به ایشان بنمایاند» آمده است:
این شخصی است که مالش را باقی می‌گذارد و در مسیر طاعت خدا خرج نمی‌کند و می‌میرد و آن را می‌گذارد برای کسی که آن را در طاعت خدا یا به معصیت خدا خرج می‌کند:
اگر آن را در طاعت خدا خرج کند [روز قیامت، صاحب اولیه] آن را در ترازوی اعمال غیر خودش می‌بیند و آن مایه حسرتش می‌شود چون آن مال او بوده است؛
و اگر در راه معصیت خدا استفاده کرده، [از این جهت پشیمان می‌شود که] با آن مال وی را تقویت کرده تا بتواند در معصیت خداوند عز و جل کاری انجام دهد.
الكافي، ج۴، ص۴۳ ؛ تفسير العياشي، ج۱، ص۷۳؛ من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۶۲
أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ» قَالَ هُوَ الرَّجُلُ يَدَعُ مَالَهُ لَا يُنْفِقُهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ بُخْلًا ثُمَّ يَمُوتُ فَيَدَعُهُ لِمَنْ يَعْمَلُ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ أَوْ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَإِنْ عَمِلَ بِهِ فِي طَاعَةِ اللَّهِ رَآهُ فِي مِيزَانِ غَيْرِهِ فَرَآهُ حَسْرَةً وَ قَدْ كَانَ الْمَالُ لَهُ وَ إِنْ كَانَ عَمِلَ بِهِ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ قَوَّاهُ بِذَلِكَ الْمَالِ حَتَّى عَمِلَ بِهِ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[۱]
۳) از امام باقر ع درباره این آیه روایت شده است: «این گونه خداوند اعمالشان را مایه حسرتی به ایشان بنمایاند» هنگامی که در وقت مردن آن عذاب دردناکی را که برایشان مهیا شده است ببینند و آنها اصحاب «صحیفه» (عهدنامه) ای هستند که آن صحیفه را در مخالفت با علی ع نوشتند «و آنها بیرون‌رونده از آتش نیستند.»
مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج۳، ص۲۱۳
عن الْبَاقِرُ ع فِي قَوْلِهِ «كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ» إِذَا عَايَنُوا عِنْدَ الْمَوْتِ مَا أَعَدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِيفَةِ الَّذِينَ كَتَبُوا عَلَى مُخَالَفَةِ عَلِيٍّ «وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ»[۲]
۴) امیرالمومنین ع می‌فرمایند از بزرگترین حسرتها در روز قیامت، حسرت شخصی است که مالی را در غیر طاعت خدا [= از راه حرام] کسب کرده و آن را به ارث برای شخصی گذاشته که او آن را در طاعت خدا خرج کرده، و این مال او را به بهشت، و شخص اول به جهنم داخل می‌کند.
نهج البلاغه، حکمت ۴۲۹
وَ قَالَ ع: إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ- [فَوَرَّثَهُ رَجُلًا] فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّار
تدبر
۱) «وَ قالَ الَّذينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذلِكَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النَّارِ»:
پیشوایان ضلالت از پیروانشان بیزاری جستند، و پیروان با اینکه آرزو دارند که کاش آنها هم می‌توانستند از آن پیشوایان تبری بجویند، اما نمی‌توانند؛ و به همین جهت اعمالشان مایه حسرتشان می‌شود و راهی برای خروج از جهنم نمی‌یابند.
اما چرا پیشوایان توانستند بیزاری بجویند اما پیروان نمی‌توانند؟
بحث تخصصی
کسی که در موقعیت پیشوایی قرار گرفته و پیروانی دارد، بیزاری جستنش از پیروان صرفا بدین معناست که دیگر خود را در موقعیتی که بخواهد آنها را به سمت و سوی خاصی ببرد ویا برایشان کاری انجام دهد، نمی‌بیند؛ و این حقیقت در قیامت، در خصوص پیشوایان ضلالت محقق می‌شود؛ زیرا آنها از اینکه بتوانند مشکل جهنم رفتن پیروانشان را حل کنند ناتوانند، پس، از پیروان خود بیزاری می‌جویند چون دیگر کاری به کار آنها ندارند و نمی‌توانند کاری برایشان انجام دهند. به تعبیر دیگر، اگرچه پیشوایان عقوبت گمراه کردن دیگران را می‌چشند، اما این عقوبت مربوط به خودشان است، و این غیر از آن است که در آنجا بخواهند کاری برای پیروان انجام دهند؛ پس در جواب آن پیروان که به اینها محبت می‌ورزیدند می‌گویند ما به شما هیچ علاقه‌ای نداریم و کاری هم برایتان نمی‌توانیم انجام دهیم؛ و این بیزاری جستن، ربطی ندارد به عقوبت‌هایی که به خاطر گمراه کردن دیگران گریبانگیرش می‌شود.
اما کسی که در موقعیت پیروی قرار گرفته، پیروی کردنش عملی بوده که انجام داده، و این عمل همراه او در قیامت هست، و همین عمل او را جهنمی (و اگر رهبرش رهبر حق باشد، بهشتی) می‌کند. پس این پیروی به عنوان عمل او در روز قیامت ظاهر می‌شود؛ و او – بخواهد یا نخواهد – در آخرت به خاطر این پیرویش، به دنبال پیشوایش به جهنم می‌افتد؛ لذا او آرزو می‌کند که کاش به دنیا برگردد و این پیروی را در دنیا کنار بگذارد تا چنین عملی که در آخرت او را به جهنم می‌فرستد نداشته باشد.
۲) «يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ … تَبَرَّءُوا مِنَّا، كَذلِكَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ»:
از حسرت‌بارترین موقعیتها این است که انسان کسی را دوست داشته باشد و به خاطر او کارهایی انجام داده باشد، بعد در موقع نیاز، آن محبوب، نه‌تنها کاری برای انسان انجام ندهد، بلکه از انسان بیزاری بجوید.
پس،
در انتخاب دوست و محبت‌ورزی به این و آن بسیار دقت کنیم.
۳) «الَّذينَ اتَّبَعُوا … ما هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النَّارِ»:
این گونه نیست که تنها پیشوایان ضلالت در جهنم جاودانه باشند. بلکه پیروان آنها هم از جهنم خارج نمی‌شوند؛ و پیرو بودن از بار گناه آنها نمی‌کاهد؛
شاید بدین جهت که اگر این پیروان نبودند هیچگاه آن پیشوایان ضلالت نمی‌توانستند پیشوایان حق را کنار بزنند و بر گرده مردم سوار شوند.
توجه: از اینکه پیروان حسرت می‌خورند معلوم می‌شود که آنها می‌توانستند پیروی نکنند و کردند؛ وگرنه کسی که از انجام دادن کاری ناتوان است معنی ندارد که بعدا حسرت آن را بخورد (مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۵۸)
۴) «وَ قالَ … لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً … كَذلِكَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ»:
زندگی‌ای که در دنیا داریم دیگر تکرار نمی‌شود. پس مبادا به گونه‌ای زندگی کنیم که بعد از مرگ آرزوی تکرار شدن و برگشتن را داشته باشیم، و کرده‌هایمان تنها مایه حسرتمان باشد! اگر قرار است از مسیر اشتباهی که در پیش گرفته‌ایم برگردیم، تا فرصت هست اقدام کنیم.
۵) «يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ … كَذلِكَ يُريهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ»:
محبت ورزیدن هم عملی است از اعمال انسان که در قیامت می‌تواند مایه حسرت ویا مایه سعادت انسان شود.
نکات زیر در کانال گذاشته نشد
۶) «كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ»:
به گزارش مرحوم طبرسی، مفسران درباره مقصود از اعمالی که مایه حسرت است، دیدگاه‌های متعددی گفته‌اند که البته همگی آنها می‌تواند مصداق آیه باشد (مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۵۸):
- گناهانی که انجام دادند و حسرت می خورند که کاش انجام نداده بودند (ربیع، ابن‌زید، جبائی، بلخی)
- طاعاتی که انجام ندادند ویا تضییع کردند (سدی)
- آنچه در روایات شیعه آمده که مالی که شخص به ارث می‌گذارد و وارث با آن عمل صالح انجام می‌دهد و او حسرت می‌خورد که چرا خودش از آن ثواب محروم شده (حدیث ۲و۴)
- خداوند مقدار ثوابهای اعمال را نشان می‌دهد و افراد حسرت می‌خورند که چرا کوتاهی کرده‌اند.
[۵. به نظر می‌رسد اقتضای سیاق آیه موردی باشد که در تدبر۲ گذشت و عجیب است که در این اقوال مفسران بدان اشاره نشده]
۷) «وَ ما هُمْ بِخارِجينَ مِنَ النَّارِ»:
برخی خواسته‌اند «خلود در جهنم» را به معنای مدت طولانی معرفی کنند، اما تعبیر این آیه (که از آتش خارج نمی‌شوند) نشان می‌دهد که در مورد عده‌ای واقعا خلود به معنای جاودانه در آتش بودن در آخرت محقق می‌شود. (قرائتی، تفسیر نور، ج۱، ص۲۵۵)
[۱] این دو روایت هم در همین مضمون است:
الأمالي (للمفيد)، ص۲۰۵ : عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي مَعْنَى قَوْلِهِ جَلَّ وَ عَزَّ- كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ» قَالَ الرَّجُلُ يَكْسِبُ مَالًا فَيُحْرَمُ أَنْ يَعْمَلَ فِيهِ خَيْراً فَيَمُوتُ فَيَرِثُهُ غَيْرُهُ فَيَعْمَلُ فِيهِ عَمَلًا صَالِحاً فَيَرَى الرَّجُلُ مَا كَسَبَ حَسَنَاتٍ فِي مِيزَانِ غَيْرِهِ.
مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۱، ص۴۵۸ : رواه أصحابنا عن أبي جعفر (ع) أنه قال هو الرجل يكتسب المال و لا يعمل فيه خيرا فيرثه من يعمل فيه عملا صالحا فيرى الأول ما كسبه حسرة في ميزان غيره
[۲] . در ادامه‌ی روایتی که در تفسیر این آیات از پیامبر اکرم ص نقل شد (جلسه۱۹۹، حدیث۲) توضیحاتی آمده است که با آیه حاضر تناسب دارد:
ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُحْشَرَ الشِّيعَةُ الْمُوَالُونَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ آلِهِمَا ع مِمَّنْ كَانَ فِي تَقِيَّةٍ لَا يُظْهِرُ مَا يَعْتَقِدُهُ، وَ مِمَّنْ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ تَقِيَّةٌ، وَ كَانَ يُظْهِرُ مَا يَعْتَقِدُهُ.
فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: انْظُرُوا حَسَنَاتِ شِيعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ فَضَاعِفُوهَا.قَالَ: فَيُضَاعِفُونَ حَسَنَاتِهِمْ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً.
ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: انْظُرُوا ذُنُوبَ شِيعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ. فَيَنْظُرُونَ: فَمِنْهُمْ مَنْ قَلَّتْ ذُنُوبُهُ- فَكَانَتْ مَغْمُورَةً فِي طَاعَاتِهِ، فَهَؤُلَاءِ السُّعَدَاءُ مَعَ الْأَوْلِيَاءِ وَ الْأَصْفِيَاءِ. وَ مِنْهُمْ مَنْ كَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ عَظُمَتْ، فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: قَدِّمُوا الَّذِينَ كَانُوا لَا تَقِيَّةَ عَلَيْهِمْ- مِنْ أَوْلِيَاءِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ، فَيُقَدَّمُونَ.
فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: انْظُرُوا حَسَنَاتِ عِبَادِي هَؤُلَاءِ النُّصَّابِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ مِنْ دُونِ خُلَفَائِهِمْ، فَاجْعَلُوهَا لِهَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ، لِمَا كَانَ مِنِ اغْتِيَابِهِمْ لَهُمْ بِوَقِيعَتِهِمْ فِيهِمْ، وَ قَصْدِهِمْ إِلَى أَذَاهُمْ فَيَفْعَلُونَ ذَلِكَ، فَتَصِيرُ حَسَنَاتُ النَّوَاصِبِ لِشِيعَتِنَا الَّذِينَ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِمْ تَقِيَّةٌ.
ثُمَّ يَقُولُ: انْظُرُوا إِلَى سَيِّئَاتِ شِيعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ، فَإِنْ بَقِيَتْ لَهُمْ عَلَى هَؤُلَاءِ النُّصَّابِ بِوَقِيعَتِهِمْ فِيهِمْ زِيَادَاتٌ، فَاحْمِلُوا عَلَى أُولَئِكَ النُّصَّابِ بِقَدْرِهَا مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي لِهَؤُلَاءِ الشِّيعَةِ. فَيُفْعَلُ ذَلِكَ.
ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ائْتُوا بِالشِّيعَةِ الْمُتَّقِينَ لِخَوْفِ الْأَعْدَاءِ، فَافْعَلُوا فِي حَسَنَاتِهِمْ وَ سَيِّئَاتِهِمْ، وَ حَسَنَاتِ هَؤُلَاءِ النُّصَّابِ وَ سَيِّئَاتِهِمْ مَا فَعَلْتُمْ بِالْأَوَّلِينَ.
فَيَقُولُ النَّوَاصِبُ: يَا رَبَّنَا- هَؤُلَاءِ كَانُوا مَعَنَا فِي مَشَاهِدِنَا حَاضِرِينَ، وَ بِأَقَاوِيلِنَا قَائِلِينَ، وَ لِمَذَاهِبِنَا مُعْتَقِدِينَ! فَيُقَالُ: كَلَّا وَ اللَّهِ يَا أَيُّهَا النُّصَّابُ مَا كَانُوا لِمَذَاهِبِكُمْ مُعْتَقِدِينَ، بَلْ كَانُوا بِقُلُوبِهِمْ لَكُمْ إِلَى اللَّهِ مُخَالِفِينَ، وَ إِنْ كَانُوا بِأَقْوَالِكُمْ قَائِلِينَ، وَ بِأَعْمَالِكُمْ عَامِلِينَ لِلتَّقِيَّةِ مِنْكُمْ مَعَاشِرَ الْكَافِرِينَ، قَدِ اعْتَدَدْنَا لَهُمْ بِأَقَاوِيلِهِمْ وَ أَفَاعِيلِهِمُ- اعْتِدَادَنَا بِأَقَاوِيلِ الْمُطِيعِينَ وَ أَفَاعِيلِ الْمُحْسِنِينَ، إِذْ كَانُوا بِأَمْرِنَا عَامِلِينَ:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: فَعِنْدَ ذَلِكَ تَعْظُمُ حَسَرَاتُ النُّصَّابِ إِذَا رَأَوْا حَسَنَاتِهِمْ فِي مَوَازِينِ شِيعَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ، وَ رَأَوْا سَيِّئَاتِ شِيعَتِنَا عَلَى ظُهُورِ مَعَاشِرِ النُّصَّابِ، وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِم
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص۵۷۹-۵۸۰
بازدیدها: ۹