ترجمه
هنگامی که کسانی که پیروی شدند از کسانی که پیروی کردند بیزاری جستند و [در حالی که] عذاب را دیدند و رشته‌های بین آنها گسیخته شد (هر گونه اسباب و وسیله‌ای از آنها قطع شد)
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«و» در عبارت «وَ رَأَوُا الْعَذابَ» را اغلب واو حالیه دانسته‌اند (إعراب القرآن الكريم، ج۱، ص۶۹؛ الجدول في إعراب القرآن، ج۲، ص۳۳) و برخی گفته‌اند می‌تواند واو حال یا واو عطف باشد. (اعراب القرآن و بیانه، ج۱، ص۲۳۳)
«أسباب» جمع «سبب» است. سبب در اصل به ریسمانی گفته می‌شود که با آن از درخت خرما بالا می‌رفتند (و بلکه هر ریسمانی که برای بالا رفتن از آن استفاده می‌شد) و به این مناسبت کم‌کم به هر چیزی که وسیله رسیدن به چیز دیگر باشد، سبب گفته شد. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۳۹۱؛ المصباح المنير، ج۲، ص۲۶۲)
درباره اسبابی که در عبارت «تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» مورد نظر است، مفسران صدر اسلام وجوه متعددی را احتمال داده‌اند:
- آنچه مایه اتصال و پیوند آنها می‌شد (مجاهد و قتاده و ربيع)
- خویشاوندی که با هم ارتباط داشتند (ابن عباس)
- عهد‌هایی که بین آنها بود و مایه دوستی آنها می‌شد (ابن عباس)
- اسباب و وسیله‌هایی که کارهایشان را بدان وسیله انجام می دادند (ابن‌زید و سدی)
- اسباب نجات (ابوعلی)
مرحوم طبرسی بعد از نقل این دیدگاه‌ها تذکر می‌دهد که: «ظاهرا آیه با همه این دیدگاه‌ها سازگار است و لذا سزاوار است که آیه را به عموم خود باقی بگذاریم یعنی گویی گفته شده آنها هر سببی را که ممکن بود بدان درآویزند از دست می‌دهند و از هیچ گونه اسباب که نفعی به آنها دهد بهره‌ای نمی برند اعم از جایگاه و خویشاوندی و دوستی و عهد و پیمان و … که در دنیا برایشان سودی می‌داد؛ که این نشان دهنده شدت ناامیدی آنهاست. (مجمع البيان، ج۱، ص۴۵۸)
حدیث
۱) امام حسن عسکری در ادامه روایتی که به شرح این چند آیه اختصاص دارد (قسمت ابتدای آن در جلسه ۱۹۹ حدیث۱ گذشت) می‌فرمایند:
سپس خداوند فرمود: «هنگامی که بیرازی جستند کسانی که پیروی شدند» [یعنی] اگر آن کفاری که همتایانی را برگزیدند می‌دیدند «هنگامی را که بیرازی جستند کسانی که پیروی شدند» که همان روساء هستند «از کسانی که پیروی کردند» [یعنی] از رعایا و پیروان»جستند «و رشته‌های بین آنها گسیخته شد» حیله‌هایشان بر باد رفت و برای نجات از عذاب خدا هیچ کاری نمی‌توانند بکنند …
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص۵۷۹
ثُمَّ قَالَ: إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا لَوْ رَأَى هَؤُلَاءِ الْكُفَّارُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْأَنْدَادَ حِينَ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا الرُّؤَسَاءُ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا الرَّعَايَا وَ الْأَتْبَاعَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ فَنِيَتْ حِيَلُهُمْ، وَ لَا يَقْدِرُونَ عَلَى النَّجَاةِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ بِشَيْءٍ.
۲) از امام باقر ع روایت شده است:
غیر از خدا هیچ دوست صمیمی‌ای نگیرید که [در آن صورت] دیگر مومن نخواهید بود، چرا که هر سبب (رشته پیوند) و نَسَب و خویشاوندی و دوستی صمیمی و بدعت و شبهه‌ای قطع و مضمحل می‌شود – همان گونه که غباری که بر روی سنگ سخت است با باریدن باران سیل‌آسا مضمحل می‌شود – مگر آن مواردی که قرآن تثبیت کرده باشد.
الكافي، ج۸، ص۲۴۲
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ مُرْسَلًا قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيجَةً فَلَا تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ فَإِنَّ كُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ وَ قَرَابَةٍ وَ وَلِيجَةٍ وَ بِدْعَةٍ وَ شُبْهَةٍ مُنْقَطِعٌ مُضْمَحِلٌّ كَمَا يَضْمَحِلُّ الْغُبَارُ الَّذِي يَكُونُ عَلَى الْحَجَرِ الصَّلْدِ إِذَا أَصَابَهُ الْمَطَرُ الْجَوْدُ إِلَّا مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ.[۱]
۲) از امام صادق ع روایت شده است:
هنگامی که روز قیامت شود منادی‌ای از دل عرش ندا دهد: کجاست خلیفه خدا در زمینش؟
داوود پیامبر ع قیام می‌کند، اما ندایی از نزد خدای عز و جل می‌آید: تو را قصد نکردیم، اگر چه که تو هم خلیفه‌ای برای خدا بودی.
سپس دوباره منادی ندا می‌دهد: خلیفه خدا در زمینش کجاست؟
پس امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب ع قیام می‌کند؛ پس ندایی از جانب خدای عز و جل می‌آید که: ای جماعت خلائق! این علی بن ابی‌طالب ع است، خلیفه خدا در زمینش، و حجت او بر بندگانش، پس هر که در سرای دنیا به ریسمان او درآویخت امروز هم به ریسمان او درآویزد و از نورش روشنایی گیرد و او را تا بالاترین درجات بهشتها پیروی کند.
پس مردمی قیام می‌کنند که در دنیا به ریسمان او آویخته بودند، پس تا بهشت او را پیروی می‌کنند.
سپس ندایی از نزد خداوند عز و جل می‌آید: آگاه باشید! هرکه امامی را در سرای دنیا پیروی کرد، پس باید که الان به هرجا که می‌رود پیرویش کند، در این موقع است که بیزاری می‌جویند «کسانی که پیروی شدند از کسانی که پیروی کردند و [در حالی که] عذاب را دیدند و رشته‌های بین آنها گسیخته شد. و کسانی که پیروی کردند گفتند: ای کاش ما هم برگشتی داشتیم تا از آنها بیزاری بجوییم همان طور که آنان از ما بیزاری جستند. این گونه خداوند اعمال آنها را به عنوان مایه حسرت بدانها می‌نمایاند و آنها خارج‌شونده از آتش نخواهند بود.»
الأمالي (للطوسي)، ص۶۴
أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ (رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى) قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي، قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (عَلَيْهِمَا السَّلَامُ)، قَالَ: إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ:
أَيْنَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ فَيَقُومُ دَاوُدُ النَّبِيُّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، فَيَأْتِي النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ):
لَسْنَا إِيَّاكَ أَرَدْنَا، وَ إِنْ كُنْتَ لِلَّهِ خَلِيفَةً.
ثُمَّ يُنَادِي مُنَادٍ ثَانِياً: أَيْنَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ فَيَقُومُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، فَيَأْتِي النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ): يَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ، هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ، خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ، وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِحَبْلِهِ فِي دَارِ الدُّنْيَا فَلْيَتَعَلَّقْ بِحَبْلِهِ فِي هَذَا الْيَوْمِ، يَسْتَضِيءُ بِنُورِهِ، وَ لْيَتَّبِعْهُ إِلَى الدَّرَجَاتِ الْعُلَا مِنَ الْجِنَانِ.
قَالَ: فَيَقُومُ النَّاسُ الَّذِينَ قَدْ تَعَلَّقُوا بِحَبْلِهِ فِي الدُّنْيَا فَيَتَّبِعُونَهُ إِلَى الْجَنَّةِ.
ثُمَّ يَأْتِي النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ): أَلَا مَنْ تَعَلَّقَ بِإِمَامٍ فِي دَارِ الدُّنْيَا فَلْيَتَّبِعْهُ إِلَى حَيْثُ يَذْهَبُ بِهِ، فَحِينَئِذٍ يَتَبَرَّأُ «الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ. وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا: لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّار»[۲]
تدبر
۱) «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْباب»:
غالبا سران و روسایی که بر اساس اهداف دنیوی پیروی می‌شوند، بیشترْ مریدِ پیروانشان هستند تا پیروان نسبت به آنها؛ زیرا آنها برای در قدرت ماندن، خود را نیازمند پیرویِ پیروان می‌بینند.
اما در قیامت، وقتی که می‌بینند که پیرویِ پیروان، وبال گردن و مایه عذاب آنهاست (زیرا که در گمراه کردن آنها موثر بوده‌اند) و نیز آن رابطه‌های دنیوی بر باد رفته و پیروی آنها سودی برای ایشان ندارد، دیگر نه‌تنها دنبال جمع کردن پیرو نیستند، بلکه از همان پیروان قبلی خود هم بیزاری می‌جویند.
۲) «تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْباب»:
ما در دنیا غالبا با اسباب و روابطی سر و کار داریم که برای امورات مختلف زندگی‌مان به آنها اعتماد کرده و زندگی خود را بر مبنای باور به کارایی آنها تنظیم می کنیم. اما در روز قیامت معلوم می‌شود خداوندِ مسبب‌الاسباب، همه‌کاره بوده است و او اینها را سبب قرار داده؛ و اگر او نخواهد اینها هیچ خاصیتی ندارند؛ و چون قیامت مظهر بروز اراده الهی است و بدون اذن خدا هیچ امری رخ نمی دهد، سبب بودن آنها (آن گونه که ما می‌پنداشتیم) از دست ما گرفته می‌شود.
این سبب‌ها بر نظرها پرده‌هاست
که نه هر دیدار صنعش را سزاست
دیده‌ای باید سبب سوراخ کن
تا حُجُب را بر کَنَد از بیخ و بن
تا مُسَبّب بیند اندر لامکان
هرزه داند جهد و اکساب و دکان
از مسبب می‌رسد هر خیر و شر
نیست اسباب و وسایط ای پدر
http://ganjoor.net/moulavi/masnavi/daftar5/sh63/
۳) «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْباب»
ما انسانها در زندگی بشدت تحت تاثیر دیگران هستیم و میل داریم کسی باشد که از او پیروی کنیم. (جریاناتی مانند مدگرایی، ستاره شدن بازیگران، تعلق خاطر به احزاب، و … همگی ناشی از وجود همین میل است)
اما اگر نیک بیندیشیم، کسی ارزش پیروی کردن دارد که در موقف قیامت و دیدن عذاب و قطع شدن اسباب و علل عادی، بتواند هوای پیروان خود را داشته باشد، نه اینکه در چنان وضعیتی از پیروانش بیزاری بجوید.
[۱] . همچنین این روایت:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ مُرْسَلًا قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيجَةً فَلَا تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ فَإِنَّ كُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ وَ قَرَابَةٍ وَ وَلِيجَةٍ وَ بِدْعَةٍ وَ شُبْهَةٍ مُنْقَطِعٌ إِلَّا مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ.
الكافي، ج۱، ص۵۹
[۲] . همچنین این روایت:
عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مَالِكٍ الْجُهَنِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ قَوْمٍ ائْتَمُّوا بِإِمَامِهِمْ فِي الدُّنْيَا إِلَّا جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَلْعَنُهُمْ وَ يَلْعَنُونَهُ إِلَّا أَنْتُمْ وَ مَنْ كَانَ عَلَى مِثْلِ حَالِكُمْ
المحاسن، ج۱، ص۱۴۴
بازدیدها: ۱۳۴