ترجمه
روزی که مردان و زنان مومنان را می‌بینی نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد، مژده باد بر شما در امروز باغ‌هایی که از پایین آن رودها جاری است، [که] در آن جاودانه باشید. آن همان رستگاری عظیم است.
حدیث
۱) عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ بْنِ عَلِيٍّ جَمِيعاً عَنْ عَلِيّ بْنِ جَعْفَرٍ ع عَنْ أَخِيهِ مُوسَى ع قَالَ
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى «يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ»: أَئِمَّةُ الْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تَسْعَى بَيْنَ يَدَيِ الْمُؤْمِنِينَ وَ بِأَيْمَانِهِمْ حَتَّى يُنْزِلُوهُمْ مَنَازِلَ أَهْلِ الْجَنَّة
الكافي، ج۱، ص۱۹۵؛مسائل علي بن جعفر و مستدركاتها، ص۳۱۷
امام صادق ع درباره این سخن خدا «نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد» فرمود:
منظور امامان مومنین هستند که در روز قیامت پیش‌روی مومنین و در جانب راست آنها می‌شتابند تا آنها را در منزل‌های اهل بهشت فرود آورند. (در حدیثی از امام باقر ع تفسير فرات الكوفي/۴۶۷، مشخصا نام پیامبر اکرم ص و اهل بیت ایشان آورده شده است.][۱]
۲) حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَمَّارُ بْنُ الْحُسَيْنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصْمَةَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِيُّ بِمَكَّةَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ اللَّيْثِ الرَّازِيُّ عَنْ شَيْبَانَ بْنِ فَرُّوخٍ الْأُبُلِّيِّ عَنْ هَمَّامِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِيلٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ:
كُنْتُ ذَاتَ يَوْمٍ عِنْدَ النَّبِيِّ ص إِذْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ عَلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع فَقَالَ أَ لَا أُبَشِّرُكَ يَا أَبَا الْحَسَنِ؟
قَالَ بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ.
قَالَ هَذَا جَبْرَئِيلُ يُخْبِرُنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ أَعْطَى شِيعَتَكَ وَ مُحِبِّيكَ سَبْعَ خِصَالٍ …[۲] وَ دُخُولَ الْجَنَّةِ قَبْلَ سَائِرِ النَّاسِ «يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ».
الخصال (للصدوق)، ج۲، ص: ۴۰۳ [۳]
جابر می گوید: روزی نزد پیامبر ص بودم که ناگهان ایشان رو به جانب علی بن ابی‌طالب ع کرد و فرمود:
ای ابوالحسن! آیا به تو مژده بدهم؟
عرض کرد: بله، ای رسول خدا!
این جبرئیل است که از جانب خدا به من خبر می دهد که او به تو و شیعیان و دستداران تو هفت خصلت بخشیده است: … [و هفتم:] ورود به بهشت قبل از سایر مردم، [و این آیه را خواندند:] «نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد»
۳) ورد من طريق العامة عَنْ أَبِي ذَرٍّ أَنَّهُ قِيلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص:
«أَ رَأَيْتَ الرَّجُلُ يَعْمَلُ الْعَمَلَ مِنَ الْخَيْرِ وَ يَحْمَدُهُ النَّاسُ عَلَيْهِ قَالَ تِلْكَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ [يَعْنِي الْبُشْرَى الْمُعَجَّلَةَ لَهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْبُشْرَى الْأُخْرَى قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ]».[۴]
مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج۱۰، ص: ۱۶؛ سند حدیث در اهل سنت: صحیح مسلم، ج۱۶، ص۱۸۹، ح۴۷۸۶ [۵]
در کتب اهل سنت روایت شده است که ابوذر غفاری می‌گوید: به پیامبر اکرم ص گفته شد «آیا دیده‌ای که گاهی شخصی کار خوبی انجام می‌دهد و مردم به خاطر آن کار او را سپاس و ستایش می‌گویند؟»
فرمود: «آن مژدگانی فوری مومن است [یعنی مژدگانی‌ای است که فعلا در دنیا برایش تعجیل کرده‌اند؛ اما مژدگانی آخرت این سخن خداست که فرمود: «مژده شما در امروز باغ‌هایی است که از پایین آن رودها جاری است».
تدبر
۱) «یوم» ظرف برای جمله «له اجر کریم» است که در آیه قبل (دیروز) آمده بود. (المیزان۱۹ /۱۵۵؛ اعراب القرآن۴ /۲۳۶) پس این آیه به نحوی آن «اجر کریم»ی را که در آیه قبل بیان می‌شد، توضیح می‌دهد. آن اجر کریم این نوری است که پیش روی مومنان حرکت می‌کند و آنها را به بهشت وارد می‌کند. این نور، از جهتی همان حقیقت اعمال آنهاست (حدیث۳) و از جهت دیگر، حقیقتِ بنیان عمل آنها، یعنی اطاعت از فرستادگان الهی است که نور آنها، آنها را در قیامت به سوی بهشت به‌سرعت حرکت می‌دهد (حدیث ۱ و ۲)
۲) چرا کلمه «تَرَى» را آورد (خصوصا که این تعبیر را در آیه بعد، که وصف منافقان است، نیاورده است)؟
الف- شاید از این جهت که آنچه در دنیا دیده می‌شود غالبا برتری دنیامداران است. اما در آن روز، آنچه به چشم می‌آید برتری ناشی از ویژگی‌های نورانی مومنان است.
ب- شاید از این جهت که آنچه مومنان دارند نور است و آنچه منافقان دارند ظلمت است. نور است که به‌خودی خود هم دیده می‌شود هم مایه دیدن سایر اشیاء است.
ج- …
۳) چرا حرکت «نوری» که در پیشاپیش مومنان حرکت می‌کند را با تعبیر «یسعی» (می‌کوشد، می‌شتابد) آورد؟
الف- تعبیر «سعی» تعبیری است که برای موجود زنده به کار می‌رود؛ پس این نور در آخرت، یک حقیقت زنده است، نه یک امر فیزیکی محض؛ لذا روایات، نور را به امام و پیامبر تفسیر می‌کنند.
ب – سعی، حرکت سریع است (مفردات۱ /۴۱۱) و دلالت دارد که این نور از خود شخص جلو می‌زند: باز مفهوم امامت را در این نور جدی می‌کرد: امام کسی است که با سرعت جلو می‌رود و راه را می‌نمایاند و مومنان از پی او حرکت می‌کنند (حدیث۱)
ج- “اشاره به اين است كه آنها به سوى درجاتى از بهشت كه خداوند برايشان تهيه ديده مىشتابند، و جهات سعادت و مقامات قرب يكى پس از ديگرى برايشان روشن مىگردد، تا نورشان را به حد تمام و كمال برساند، چنان كه در جايى ديگر هم فرموده: «وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً» (زمر/۷۳) یا «يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً» (مريم/۸۵) یا «يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا» (تحريم/۸)” (الميزان ۱۹ /۱۵) (ترجمه الميزان ۱۹ /۲۷۳)
د – سعی در جایی است که جدیتی در کار باشد (مفردات۱ /۴۱۱) مومنان، اعمال و تبعیت از امامشان را جدی گرفتند.
ه – «به کار بردن کلمه «سعی» در مورد نور به اعتبار شدت تلألؤ و ظهور نور در همه امور و حرکات سریع آن است» (التحقيق في كلمات القرآن الكريم۵/ ۱۳۳)
و – …
۴) «بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ» اینکه نور، مسیر پیش روی آنان را روشن کند، طبیعی است؛ اما چرا «بأیمانهم» را اضافه کرد؟ (أیمان، جمع «یمین» است)
الف- «یمین» جهتی است که سعادت آنها از آن زاویه است (الميزان ۱۹ /۱۵)[۶] (کلمه یمین، هم به معنای سمت راست است، و هم از ریشه یمن و برکت است) ظاهرا مقصود علامه طباطبایی این است که با این تعبیر، به فلسفه‌ی برخورداری آنها از این نور – که همان اعمال صالح آنهاست و موجب شده از «اصحاب یمین» شوند – اشاره شده است.
ب – ممکن است نور پیش رو، نورانیت «امام» باشد که برتر و جلوتر از ماست و البته ما با پیروی از او، نور او را برای خود کرده‌ایم؛ و نور سمت راست، نورانیت «اعمال صالح»مان باشد که در عرض ماست نه جلوتر از ما؛ و از این جهت نورانیت دارد که هر عمل صالحی، فهم جدیدی برای ادامه مسیر به ما می‌دهد (انفال/۲۹)[۷]
ج – مقصود از نور پیش رو، معارف و حقایق و مقاماتی است که فوق مقام آنهاست؛ و منظور از نور سمت راست، صفات نیکو و اعمال صالح اوست [که در عرض اوست] (التحقيق في كلمات القرآن الكريم۵ /۱۳۴)
د – …
۵) « بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ …» بهشت، بشارتی است که در روز قیامت می‌دهند؛ وگرنه کسی که مومن باشد در همین دنیا هم بشارتها دریافت خواهد کرد (یونس/۶۴؛ فصلت/۳۰-۳۱) و (حدیث۳)
۶) «جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها»: از مهمترین اوصاف بهشت در قرآن این سه تعبیر است: «باغ انبوه + رودهای جاری در آن + جاودانگی». چرا این سه؟
الف- «آرامش روحی- روانی» و «احساس شادی» را از مهمترین خواسته‌های انسان می‌دانند و در عالم طبیعت دو چیز بسیار در این امر موثرند: طبیعت سرسبز (که بویژه بینایی و بویایی انسان را نوازش می‌دهد) و آب خروشان (که بویژه بینایی و شنوایی انسان را نوازش می‌دهد) و برای همین است که از بهترین چشم‌اندازها که برای تفریح پیشنهاد می‌شود، مناطق سرسبزی است که رودخانه‌ای هم داشته باشد. اگر اینها ضمیمه شود به اینکه نگرانی‌ای هم از مرگ و نابودی نباشد، آرامش و شادی به کمال می‌رسد.
ب – …
۷) «ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيم»: «ذلک» برای اشاره به دور است؛ چرا فرمود «ذلک»؟
الف – اگر منظورش از «فوز عظیم»، این باغها و رودها باشد باید می‌فرمود «هذا». پس احتمالا آن فوز عظیم «همان نوری است که همراه آنهاست». رستگاری حقیقی، زندگی آسوده در جوار پیامبر و امامان است، نه صرفا حور و قصور.
ب – شاید اشاره به آن چیزی است که بعد از ورود در بهشت برای انسان حاصل می‌شود. تا اینجا بهشت بود و «آن»چه بعد از این برای بهشتیان حاصل می‌شود، رستگاری عظیم است.
ج – …
[۱] . قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسَنِيُّ [قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتٌ] مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ «يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ» قَالَ:
رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ نُورُ الْمُؤْمِنِينَ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِذَا أَذِنَ اللَّهُ لَهُ أَنْ يَأْتِيَ مَنْزِلَهُ فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْمُؤْمِنُونَ يَتَّبِعُونَهُ وَ هُوَ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ حَتَّى يَدْخُلَ جَنَّةَ عَدْنٍ وَ هُمْ يَتَّبِعُونَ حَتَّى يَدْخُلُونَ مَعَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ «وَ بِأَيْمانِهِمْ» فَأَنْتُمْ تَأْخُذُونَ بِحُجْزَةِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ يَأْخُذُ آلُ مُحَمَّدٍ بِحُجْزَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ يَأْخُذُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ بِحُجْزَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص حَتَّى يَدْخُلُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ [ص] فِي جَنَّةِ عَدْنٍ فَذَلِكَ قَوْلُهُ «بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ».
تفسير فرات الكوفي، ص۴۶۷
از امام باقر ع درباره این سخن خدا «روزی که مردان و زنان مومنان را می‌بینی نورشان پیش رو و در جانب راستشان می‌شتابد» سوال می‌شود ، می‌فرمایند:
رسول الله ص همان نور مومنان است که در پیش روی آنها در روز قیامت به سوی بهشت حرکت می‌کند، در هنگامی که خداوند به او اجازه می‌دهد که به منزلش در جنات عدن فرود آید؛ و مومنان دنبال او حرکت می‌کنند و او در ژیش روی آنها به‌سرعت حرکت می‌کند تا وارد جنت عدن شود و آنها هم دنبال او می‌روند تا همراه او وارد شوند؛ و اما اینکه فرمود «و از جانب راستشان» پس شما دست به به دامن آل‌محمد ع می‌شوید، و آل‌محمد ص دست به دامن حسن و حسین ع، و امیرالمومنین ع دست به دامن رسول الله ص در بهشت عدن می‌شود؛ و این همان است که فرمود: «مژده باد بر شما امروز باغ‌هایی که از پایین آن رودها جاری است، [که] در آن جاودانه باشید. آن همان رستگاری عظیم است.»
[۲] . الرِّفْقَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْأُنْسَ عِنْدَ الْوَحْشَةِ- وَ النُّورَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ وَ الْأَمْنَ عِنْدَ الْفَزَعِ وَ الْقِسْطَ عِنْدَ الْمِيزَانِ وَ الْجَوَازَ عَلَى الصِّرَاطِ
[۳] . همچنین در: مشكاة الأنوار في غرر الأخبار (للطبرسی) ص۸۱ ؛ أعلام الدين في صفات المؤمنين (للدیلمی)، ص۴۵۱.
[۴] . عبارت داخل کروشه ظاهرا توضیحی است که راویان شیعه در ادامه حدیث آورده‌اند و این تعبیر را در کتب اهل سنت نیافتم. البته تعابیری هست که همین مضمون را منتقل می‌کند مانند این دو حدیث از شعب الایمان بیهقی:
(۶۵۰۸)- [۶۹۹۹] وَأَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ، نا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ الْفَقِيهُ، نا عَبْدُ الْمَلِكِ بْنُ مُحَمَّدٍ الرَّقَاشِيُّ، نا عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ، نا شُعْبَةُ.
وَأَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ، نا أَبُو بَكْرِ بْنُ إِسْحَاقَ الْفَقِيهُ، نا إِسْمَاعِيلُ بْنُ قُتَيْبَةَ، نا يَحْيَى بْنُ يَحْيَى، أَنَا حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ، جَمِيعًا عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْجَوْنِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ، عَنْ أَبِي ذَرٍّ، قَالَ: قِيلَ لِرَسُولِ اللَّهِ K: ” أَرَأَيْتَ الرَّجُلَ يَعْمَلُ الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَالنَّاسُ يَحْمَدُونَهُ عَلَى ذَلِكَ؟ قَالَ: تِلْكَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ فِي الدُّنْيَا “.
(۶۵۰۹)- [۶۶۴۴] أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ بْنُ بِشْرَانَ، أَنا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ النَّجَّادُ إِمْلاءً، نا عَبْدُ الْمَلِكِ بْنُ مُحَمَّدٍ، نا عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَبْدِ الْوَارِثِ، نا شُعْبَةُ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْجَوْنِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ، عَنْ أَبِي ذَرٍّ، أَنَّهُمْ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ ” الرَّجُلُ يَعْمَلُ لآخِرَتِهِ وَيُحِبُّهُ النَّاسُ؟ قَالَ: تِلْكَ عَاجِلُ بُشْرَى الْمُؤْمِنِ “.
[۵] . حَدَّثَنَا يَحْيَي بْنُ يَحْيَي التَّمِيمِيُّ، وَأَبُو الرَّبِيعِ، وَأَبُو كَامِلٍ فُضَيْلُ بْنُ حُسَيْنٍ، وَاللَّفْظُ لِيَحْيَي، قَالَ يَحْيَي: أَخْبَرَنَا، وقَالَ الْآخَرَانِ: حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي عِمْرَانَ الْجَوْنِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ،
[۶] .«اليمين هو الجهة التي منها سعادتهم» در کمال تعجب این عبارت در ترجمه المیزان ترجمه نشده است: (ترجمه الميزان ۱۹ /۲۷۳)
[۷] . قَوْلُ النَّبِيِّ ص: مَنْ عَمِلَ بِمَا يَعْلَمُ وَرَّثَهُ اللَّهُ عِلْمَ مَا لَمْ يَعْلَمْ. (بحار الأنوار، ج۴۰، ص۱۲۸) (همچنین: جلسه ۱۳۵، حدیث۴)
بازدیدها: ۱۰۱