ترجمه
و بادها را لقاح‌کننده فرستادیم؛ پس، از آسمان آبی نازل کردیم و شما را با آن سیراب کردیم درحالی که شما خزانه‌دار آن نبوده‌اید.
نکات ترجمه‌ای و نحوی
«لَواقِحَ»
از ماده «لقح» به معنای «باردار و آبستن شدن» می‌باشد (معجم المقاييس اللغة، ج۵، ص۲۶۲) و این ماده در قرآن کریم فقط همین‌جا به کار رفته است.
کلمه «لَواقِح» جمع است؛ و مفرد آن می‌تواند «لاقح» باشد به معنای «آبستن و باردار»، که در این صورت منظور از «باد آبستن» بادی است که خبر از آمدن باران و برکت دارد؛ و «باردار» است از این جهت که باد ابرهای باران‌زا را بر خود حمل می‌کند؛ در مقابل «الریح العقیم: باد نازا» (ذاریات/۵۱)؛
و مفرد آن می‌تواند «ملاقح: باردار کننده» باشد، از این جهت که بادها با جابجا کردن گرده‌های گیاهان موجب باروری آنها می‌گردند ؛ و یا از این جهت که موجب باردار شدن ابرها و بارش آنها می‌باشند (الكشاف، ج۲، ص۵۷۵) و این معنای آخر (و نیز معنای اول: باردار) در راستای ادامه آیه است که بحث سیراب شدن را مطرح نموده.
«فَأَسْقَيْناكُمُوهُ» = «فـَ»: حرف عطف + «أسْقَيْنا»: فعل ماضی از ماده «سقی»، باب إفعال، صیغه متکلم مع‌الغیر + «کُم»: ضمیر جمع مخاطب، مفعول اول برای فعل اسقینا + «و»: زائده برای اشباع حرکت میم + «ه» ضمیر مفرد غایب، مفعول دوم برای فعل اسقینا.
«وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنينَ» درباره ماده «خزن» که کلمه «خازنین» از آن گرفته شده در جلسه قبل توضیح داده شد و بیان شد که «خازن» به معنای حافظ و نگهبان و نگهدارنده است؛ که در قرآن کریم جمع سالم آن به کار رفته (مانند همین عبارت خازنین در این آیه) و هم جمع مکسر آن، یعنی «خَزَنَة» (زمر/۷۱ و ۷۳؛ غافر/۴۹؛ ملک/۸) و حرف «بـ» در عبارت «بخازنین» زائده و برای تاکید است. (توجه: «زائده» در این بحثهای نحوی، به معنای زیادی و به‌دردنخور نیست، بلکه یعنی به لحاظ نحوی، اعراب خاصی ندارد؛ وگرنه به لحاظ کارکرد معنایی، همه اینها کارکردی دارند چنانکه در همین‌جا، دلالت بر تاکید می‌کند)
به لحاظ نحوی، عموما حرف «ما» را نافیه گرفته‌اند و آنگاه کل جمله را جمله حالیه دانسته‌اند، که بر همین اساس ترجمه شد. اما در حد یک احتمال دیگر، به نظر می‌رسد چه‌بسا بتوان «ما» را مای موصوله (= آنچه) نیز دانست و آن را عطف به ضمیر «ه» به حساب آورد[۱] و در این صورت معنای آیه چنین می‌شود «آب را از آسمان نازل کردیم تا شما را سیراب کنیم از آن و نیز از آنچه که شما خزانه‌دار آن هستید» (مانند آبهایی که توسط انسانها پشت سدها یا در آب‌انبارها و … انباشت شده است.)
حدیث
۱) از رسول خدا ص روایت شده است:
باد را دشنام ندهید؛ بدرستی که آن [گاه] بشارت‌دهنده است و گاه انذاردهنده و [گاه] لقاح‌دهنده؛ پس از خداوند باد خوب را بخواهید و از بدهای بد به او پناه برید.
تفسير العياشي، ج۲، ص۲۴۰
عَنِ ابْنِ وَكِيعٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَا تَسُبُّوا الرِّيحَ فَإِنَّهَا بُشْرٌ وَ إِنَّهَا نُذُرٌ وَ إِنَّهَا لَوَاقِحُ فَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ خَيْرِهَا وَ تَعَوَّذُوا بِهِ مِنْ شَرِّهَا.
۲) ابوبصیر می‌گوید از امام باقر ع درباره بادهای چهارگانه شمال و جنوب و صبا و دبور پرسیدم و گفتم مردم می‌گویند باد شمال از بهشت می‌وزد و باد جنوب از جهنم!
حضرت فرمودند:
بدرستی که خداوند لشکریانی از بادها دارد که با آن، در مورد کسانی که عصیانگری می‌کنند، هر که را بخواهد، عذاب می‌کند و برای هر بادی فرشته‌ای گماشته شده است که هنگامی که خداوند بخواهد قومی را به گونه‌ای عذاب کند، آن نوع بادی را که با آن می‌خواهد عذابشان کند، بدان فرشته‌ی گماشته وحی می‌کند …
سپس فرمود: هر بادی از آنها اسمی دارد؛ آیا سخن خداوندت را نشنیده‌ای که فرمود: «قوم عاد نيز [پيامبر خود را] تكذيب كردند، پس چگونه بود عذاب و هشدارهاى من؟! ما بر آنها باد «صرصر»ی [= تندبادى سرد] در روزى كه نحوستش مستمر بود فرستاديم.» (قمر/۱۸-۱۹) و فرمود: «باد عقیم» (ذاریات/۴۱) و فرمود: «بادی که در آن عذابی دردناک است» (احقاف/۲۴) و فرمود: «پس «إعصار»ی [= گردبادى] که در آن آتشی سوزان است، به آن برسد و يكسره بسوزد» (بقره/۲۶۶) و آنچه از بادهایی که ذکر شده که خداوند با آن هرکه عصیانگری کند عذاب می‌کند.
سپس فرمود: و خداوند متعال بادهای رحمت لقاح‌کننده و غیر آن دارد که آنها را پیشاپیش رحمت خود منتشر می‌سازد؛ از آنهاست آنچه که ابر را آماده باران می کنند؛ و از آنهاست بادهایی که ابرها را بین آسمان و زمین نگه می‌دارد؛ و بادهایی که ابرها را می‌پیچانند تا به اذن خدا باران ببارند، و از آنهاست بادهایی که خداوند در کتابش برشمرده است …
الكافي، ج۸، ص۹۱-۹۲
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الرِّيَاحِ الْأَرْبَعِ الشَّمَالِ وَ الْجَنُوبِ وَ الصَّبَا وَ الدَّبُورِ وَ قُلْتُ إِنَّ النَّاسَ يَذْكُرُونَ أَنَّ الشَّمَالَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْجَنُوبَ مِنَ النَّارِ!
فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُنُوداً مِنْ رِيَاحٍ يُعَذِّبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَ لِكُلِّ رِيحٍ مِنْهَا مَلَكٌ مُوَكَّلٌ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُعَذِّبَ قَوْماً بِنَوْعٍ مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَى إِلَى الْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِذَلِكَ النَّوْعِ مِنَ الرِّيحِ الَّتِي يُرِيدُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا …
قَالَ وَ لِكُلِّ رِيحٍ مِنْهُنَّ اسْمٌ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ تَعَالَى «كَذَّبَتْ عادٌ فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ» وَ قَالَ «الرِّيحَ الْعَقِيمَ» وَ قَالَ «رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ» وَ قَالَ «فَأَصابَها إِعْصارٌ فِيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ» وَ مَا ذُكِرَ مِنَ الرِّيَاحِ الَّتِي يُعَذِّبُ اللَّهُ بِهَا مَنْ عَصَاهُ قَالَ وَ لِلَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ رِيَاحُ رَحْمَةٍ لَوَاقِحُ وَ غَيْرُ ذَلِكَ يَنْشُرُهَا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ مِنْهَا مَا يُهَيِّجُ السَّحَابَ لِلْمَطَرِ وَ مِنْهَا رِيَاحٌ تَحْبِسُ السَّحَابَ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ رِيَاحٌ تَعْصِرُ السَّحَابَ فَتَمْطُرُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مِنْهَا رِيَاحٌ مِمَّا عَدَّدَ اللَّهُ فِي الْكِتَاب …[۲]
۳) از امام باقر ع روایت شده است که خداوند عز و جل بادهای رحمت و بادهای عذابی دارد؛ و اگر بخواهد با بادهای عذابش رحمت آورد، چنین می‌کند. سپس فرمودند: اما هرگز بادهای رحمت را برای عذاب قرار نخواهد داد و این بدان جهت است که هرگز نشد که خداوند باد رحمتی را بفرستد بر قومی که که اطاعتش می‌کردند و این اطاعت بر آنها سنگین آمد و از طاعتش رو گردان شدند [که بخواهد آن باد رحمت را به عذاب تبدیل کند]. و فرمود: [اما در طرف مقابل] با قوم یونس چنین کرد؛ هنگامی که ایمان آوردند خداوند بعد از آنکه عذاب را بر آنها مقدر و حتمی کرده بود، بر آنها رحم کرد و سپس با رحمتش وضعیت آنها را جبران کرد و عذابی را که بر آنها مقدر شده بود رحمت بر آنها قرار داد و عذاب را از آنها برگرداند و [باران آن ابرها را] بر آنها نازل کرد و آنها را در بر گرفت و این بدان خاطر بود که ایمان آوردند و تضرع کردند …
الكافي، ج۸، ص۹۲
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِيَاحَ رَحْمَةٍ وَ رِيَاحَ عَذَابٍ فَإِنْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ الْعَذَابَ مِنَ الرِّيَاحِ رَحْمَةً فَعَلَ قَالَ وَ لَنْ يَجْعَلَ الرَّحْمَةَ مِنَ الرِّيحِ عَذَاباً قَالَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمْ يَرْحَمْ قَوْماً قَطُّ أَطَاعُوهُ وَ كَانَتْ طَاعَتُهُمْ إِيَّاهُ وَبَالًا عَلَيْهِمْ إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَحَوُّلِهِمْ عَنْ طَاعَتِهِ قَالَ كَذَلِكَ فَعَلَ بِقَوْمِ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا رَحِمَهُمُ اللَّهُ بَعْدَ مَا كَانَ قَدَّرَ عَلَيْهِمُ الْعَذَابَ وَ قَضَاهُ ثُمَّ تَدَارَكَهُمْ بِرَحْمَتِهِ فَجَعَلَ الْعَذَابَ الْمُقَدَّرَ عَلَيْهِمْ رَحْمَةً فَصَرَفَهُ عَنْهُمْ وَ قَدْ أَنْزَلَهُ عَلَيْهِمْ وَ غَشِيَهُمْ وَ ذَلِكَ لَمَّا آمَنُوا بِهِ وَ تَضَرَّعُوا إِلَيْه …
تدبر
توجه
درباره فرستادن بادها و بارش باران در جلسه ۱۷۳ (فاطر/۹) و جلسه ۲۰۳ (فرقان/۴۸) احادیث و تدبرهایی گذشت که تاحدودی می‌توان برخی از آنها را در مورد این آیه هم بیان کرد که در اینجا آن موارد تکرار نمی‌شود (بویژه توصیه می‌شود احادیث جلسه۲۰۳ را مجددا ملاحظه فرمایید)
۱) «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنينَ»
در آیه قبل فرمود که هر چیزی که ما با آن مواجه شویم، خزائنی نزد خدا دارد و در این آیه می‌فرماید که خداوند که بادها را لقاح‌کننده فرستاد؛ در نتیجه از آسمان آبی نازل کرد و درنتیجه ما را با آن سیراب کرد درحالی که ما خزانه‌دار آن نبوده‌ایم.
ظاهرا این تعبیر می‌خواهد به ما گوشزد کند که همه امور را قبل از اینکه شما پای در این کره خاکی بگذارید برای زندگی شما مهیا کردیم، در حالی که خودتان نه‌تنها هیچ نقشی در اینها نداشته‌اید، بلکه از مقدمات و پشت پرده‌های آن در عوالم بالاتر هم بی‌خبرید. به تعبیر دیگر، شاید می‌خواهد بگوید:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آریّ و به غفلت نخوری
همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار
شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری (سعدی)
http://ganjoor.net/saadi/golestan/dibache/
۲) «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً…»
چرا کلمه «لواقح» را آورد و صرفاً از فرستادن باد و نزول باران سخن نگفت؟
الف. قرآن کریم اگر چه در مواردی صرفا دو تعبیر «فرستادن باد» و «نزول باران» کنار هم آورده (فرقان/۴۸)؛ اما هرجا که در بین این دو، از «ابرها» سخن گفته، با آوردن حرف «فـ : پس»، بارش ابر را نتیجه‌ی فرستادن باد دانسته است (اعراف/۵۷؛ روم/۴۸؛ فاطر/۹). شاید این آیه در مقام بیان چگونگی این رابطه است که امروزه علم کشف کرده: یعنی اینکه اساساً “برای بارش ابرها، صرف «وجود بخار آب در هوا» و «رسيدن هواى جوّ به حالت اشباع»، كافى نیست، يك عمل يا شرط سوم نيز ضرورت دارد: «بارور شدن» (Stimulation Germination): بخار آب ممكن است با وجود رسيدن به حالت اشباع تقطير نشود و وقتى تقطير شد، دانهها آنقدر ريز و معلق در هوا بمانند كه سقوط نكنند و باران نبارد، مگر آنكه با ذرات نامرئى نمك كه به وسيله باد از روى درياها آورده شده است، نطفههاى جذب و آماس كنندهاى تشكيل شود. و يا … قطرات ريز اوليه باران در اثر اختلاط و تلاطم و تصادم بادها به هم بپيوندد تا رفته رفته درشت شده در اثر وزن نسبتاً زياد خود از خلال تودههاى ابر ساقط گردد…خلاصه آن كه تشكيل و تقويت ابر و مخصوصاً نزول باران يا برف بدون عمل لقاح كه با دخالت و تحريك باد صورت مىگيرد، عملى نمىشود.” (بازرگان، باد و باران در قرآن، ص۵۹ و ۱۲۶)
ب. آب، و بارش باران از عوامل مهم حفظ حیات در زمین است، اما بدون باد، کار ناتمام است: در حیوانات آبستن شدن نیازمند کمک عامل خارجی نیست؛ اما در گیاهان، اگر گرده‌ها از پرچم به مادگی منتقل نشود، گیاه جدیدی پدید نمی‌آمد و اگرچه در معدودی از گیاهان حشرات ویا انسان این کار را عهده‌دار می‌شوند؛ اما این باد است که در طبیعت به نحو عمومی این انتقال را انجام می‌دهد. در واقع باد باید چنین انتقالی را انجام دهد تا اینکه بارش باران، حیات را در پی داشته باشد.
ج. برای اینکه به حقیقتی کلی در عالم اشاره کند و آن پیوند دهندگی امور برای پیدایش امور جدید است که این یک از واقعیاتی است که مورد تاکید در عرصه خداشناسی است. اینکه در عالم مخلوقات هر چیزی زوج و مقابلی دارد غیر از خداوند و هر چیزی که بخواهد پدید آید باید اموری دست به دست هم دهند. (امیرالمومنین ع: بِمُضَادَّتِهِ بَيْنَ الْأَشْيَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَيْنَ الْأَشْيَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِينَ لَهُ: با ضدیتی که بین اشیا انداخت فهمیده می‌شود که هیچ ضدی ندارد؛ و با قرین همدیگر نمودن اشیاء، فهمیده می‌شود که هیچ قرینی ندارد. کافی، ج۱، ص۱۳۹)
د. …
۳) «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ …»
اگر فرموده بود «و أَسْقَيْناكُمُوهُ»، صرفا آثار و نتایج فرستادن بادها را می‌گفت (که از آثارش این است که باران بیاید و شما سیراب شوید). اما مطلب را با حرف «و» نیاورد، بلکه با حرف «فـ : پس» آورد که دلالت می‌کند بر نتیجه فوری چیزی؛ یعنی اینکه باد فرستادیم و در نتیجه باران نازل کردیم، برای این بود که شما را سیراب کنیم.
یعنی با اینکه آب برای زندگی همه موجودات ضروری است؛ اما در اینجا بر اثر خاص آن در سیراب شدن انسانها تاکید کرد.
شاید هشداری است که آفرینش باد و باران هم ارتباط با آفرینش آدمی دارد؛ آن هم آبی که اگر خدا با باران آن را برای ما نمی‌فرستاد، دست کم در اغلب نقاط مسکونی کره زمین، زندگی امکان‌پذیر نبود. پس خدای ما خدایی نیست که کاری به کار ما نداشته باشد (جلسه۲۰۳، تدبر۲) و کره زمین توپی نیست که بی‌هدف در جهان پرتاب شده باشد!
۳) «…أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنينَ»
مقصود از اینکه شما «خزانه‌داران آن نیستید» چیست؟
الف. خزانه‌هایی در عوالم بالاتر که آب هم همانند هر چیز دیگری از آنجا آمده است (آیه قبل) و شما احاطه‌ای بدانها ندارید.
ب. محل‌های نگهداری آب در طبیعت، اعم از ابرهایی که نگهدارنده آبی هستند که از آسمان فرو می‌آید، و مخازن روی زمین (مانند دریاها و اقیانوس‌ها)، و نیز مخازن زیرزمینی آب.
ج. چه‌بسا «نیستید» به معنای «نمی‌توانستید باشید» باشد، یعنی ما آب را از آسمان فروفرستادیم در حالی که [اگر این کار را نکرده بودیم] شما نگهدارنده آب در هیچ خزانه‌ای (مانند آب‌انبارها و سدها و …) نبودید.
د. …
۴) «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنينَ»
هر آیه‌ای از آیات قرآن همان طور که در عالم ظاهر، صادق است اشاراتی هم به عوالم باطن دارد که گاه وجود برخی کلمات در آیه قرینه‌ای است که در عین حال که معنای ظاهری را درست می‌دانیم، در آن معنای باطنی هم بیندیشیم. مثلا کلمه «خازن» مخصوصا با توجه به معنای آن در آیه قبل، می‌تواند از این گونه قرینه‌ها باشد.
شاید این شعر ملای رومی، یکی از اشارات به باطن این آیه باشد:
نیست آن باران ازین ابر شما
هست ابری دیگر و دیگر سما
غیب را ابری و آبی دیگرست
آسمان و آفتابی دیگرست
ناید آن الا که بر خاصان پدید
باقیان فی لُبس مِن خَلقٍ جدید
…این دم ابدال باشد زان بهار
در دل و جان روید از وی سبزه‌زار
فعل باران بهاری با درخت
آید از انفاسشان در نیکبخت
گر درخت خشک باشد در مکان
عیب آن از باد جان‌افزا مدان
باد کار خویش کرد و بر وزید
آنکه جانی داشت بر جانش گزید
…مر ترا عقلی است جزوی در نهان
کامل العقلی بجو اندر جهان
جزو تو از کل او کلی شود
عقل کل بر نفس چون غلی شود
پس به تاویل این بود کانفاس پاک
چون بهارست و حیات برگ و تاک
از حدیث اولیا نرم و درشت
تن مپوشان زانک دینت راست پشت
گرم گوید سرد گوید خوش بگیر
تا ز گرم و سرد بجهی وز سعیر
گرم و سردش نوبهار زندگیست
مایه‌ی صدق و یقین و بندگیست
زان کزو بُستان جانها زنده است
زین جواهر، بحر دل آگنده است (مثنوی،دفتر اول، بیت۲۰۳۴ به بعد)
http://ganjoor.net/moulavi/masnavi/daftar1/sh100/
[۱] . چنین عطفی بر مبنای نحویون کوفی بلااشکال است، چنانکه در آیه قبل، عده‌ای «من لستم …» را عطف بر ضمیر «کم» دانسته بودند؛ و علمای بصره هم که مخالف بودند، قبول می کردند که عطف بر محل ضمیر باشد
[۲] . در تفسير العياشي، ج۲، ص۲۳۹ نیز چنین روایت نقل شده است «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لِلَّهِ رِيَاحُ رَحْمَةٍ لَوَاقِحُ يَنْشُرُهَا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ» که به نظر می‌رسد فرازی از همین روایت فوق باشد.
بازدیدها: ۲۷۸
بازتاب: ۱۱۱۱) أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا | یک آیه در روز