ترجمه
آن که مال خود را می‌دهد [تا] تزکیه کند [پاک شود/ نمو یابد]
نکات ترجمه
«يَتَزَكَّی»
از ماده «زکو» [یا «زکی»] است؛ که قبلا بیان شد این ماده دلالت می‌کند بر نمو و زیادتی که توأم با نوعی طهارت ویا برکت باشد. و کلمه «تزکیه» هم در معنای ممدوح (تطهیر نفس از آلودگی: فاطر/۱۸، شمس/۹) و هم در معنای مذموم (خودستایی و خود را از آلودگی‌ها منزه دیدن: نساء/۴۹، نجم/۳۲) به کار رفته است.
(جلسه۸۴ http://yekaye.ir/al-maidah-005-055/)
این ماده و مشتقاتش ۵۹ بار در قرآن کریم به کار رفته است.
به لحاظ جایگاه نحوی «یتزکی» را غالبا حال دانسته‌اند (او کسی است که مال خود را می‌دهد در حالی که تزکیه می‌کند)؛ اما می‌توان آن را بدل از «یوتی» هم دانست (او کسی است که مال خود را می‌دهد، کسی است که تزکیه می‌کند) (الکشاف، ج۴، ص۷۶۴)
اختلاف قرائت[۱]
حدیث
۱) از امام صادق ع حدیثی در تاویل آیات این سوره روایت شده است که آخرین فراز آن در جلسه۵۷۶، حدیث۱ گذشت. در ادامه حضرت فرمودند:
«و از آن [آتش] دور داشته شود آن تقواپیشه» یعنی آن مومن؛
«آن که مال خود را می‌دهد [تا] تزکیه شود» یعنی آن که علم را به اهلش می‌دهد.
تفسير فرات الكوفي، ص۵۶۸
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَيْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی … «وَ سَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی» الْمُؤْمِنُ «الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّی» الَّذِي يُعْطِي الْعِلْمَ أَهْلَهُ
وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی مَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مُكَافَأَةٌ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی الْقُرْبَةُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ لَسَوْفَ يَرْضی إِذَا عَايَنَ الثَّوَابَ.
۲) در جلسه قبل حدیثی از امام صادق ع در تاویل آیات این سوره گذشت. (حدیث۲) در ادامه‌اش فرمودند:
«آن که مال خود را می‌دهد [تا] تزکیه شود» آن همان امیرالمومنین است و اشاره است به این سخن خداوند متعال که فرمود «و زکات می دهند در حالی که در رکوع‌اند» (مائده/۵۵)
و «هیچکس نزد او تعمتی ندارد که جزا داده شود» آن رسول الله ص است که هیچکس نعمتی برعهده او ندارد که جزا داده شود ولی نعمت او بر همه خلایق جاری است.
تأويل الآيات الظاهرة، ص۷۸۲
رَوَی أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَيْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ … «وَ الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّی» قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی «وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ» وَ قَوْلُهُ «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی» فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ ص الَّذِي لَيْسَ لِأَحَدٍ عِنْدَهُ نِعْمَةٌ تُجْزَی وَ نِعْمَتُهُ جَارِيَةٌ عَلَی جَمِيعِ الْخَلْقِ.
۳) از امام صادق ع روایت شده است که رسول الله ص فرمودند:
ملعون است، ملعون است مالی که پاک نشود [زکاتش داده نشود].
الكافي، ج۳، ص۵۰۴
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَالٌ لَا يُزَكَّى.[۲]
۴) از امام صادق ع روایت شده است:
هیچ پرنده‌ای به صید نشود مگر اینکه تسبیح را ترک گفته باشد؛ و هیچ مالی آفت نبیند و در معرض تلف قرار نگیرد مگر در صورتی که ادای زکاتش ترک شده باشد.
الكافي، ج۳، ص۵۰۴
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْعَاصِمِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِيهِ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سَالِمٍ مَوْلَى أَبَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَا مِنْ طَيْرٍ يُصَادُ إِلَّا بِتَرْكِهِ التَّسْبِيحَ وَ مَا مِنْ مَالٍ يُصَابُ إِلَّا بِتَرْكِ الزَّكَاةِ.[۳]
۵) از امیرالمومنین ع روایت شده است:
با ورع و پرهیزکاری است که مومن تزکیه و پاک می‌شود.
تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص۲۷۴
بِالْوَرَعِ يَتَزَكَّى الْمُؤْمِنُ.
تدبر
۱) «الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
مقصود از این آیه چیسبا توجه به اینکه مفعول «یتزکی» را چه بدانیم دست کم دو معنا برای آیه متصور است که به نظر می‌رسد هر دو منظور بوده است:
الف. مالش را در راه خدا انفاق می‌کند و این کار را برای رسیدن به پاکی نزد خدا انجام می دهد نه برای ریا (مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۷۶۱) به تعبیر دیگر با دادن این مال، خود را پاک و تزکیه می‌کند (المیزان، ج۲۰، ص۳۰۶)
ب. با انفاق و ادای واجیات مالی، مال و اموالش را پاک و طاهر می‌سازد. (حدیث۳)
۲) «الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
انسان‌های سطحی‌نگر می‌پندارند با جمع‌آوری و نگهداری اموال، دارایی‌شان زیاد می‌شود. اما اگر توجه شود که دارایی حقیقی آن است که همواره برای انسان بماند خواهیم فهمید که با دادن مال و اموال در راه خدا – و نه نگهداری آن- است که تزکیه می‌شویم ارتقا می‌یابیم.
(توضیح بیشتر در جلسه۵۶۵، حدیث۱ و جلسه۵۶۸، تدبر۳)
۳) «يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
[دادن اموال در راه خدا و] کمک به فقرا، راهی است برای تزکیه و خودسازی (تفسیر نور، ج۱۰، ص۵۱۱)
۴) «الْأَتْقَی؛ الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
تقواپیشه واقعی کسی است که اهل انفاق باشد؛
به تعبیر دیگر، از نشانه‌های تقوا کمک‌های مالی خالصانه است. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۵۱۱)
۵) «الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
زمانی بخشیدن اموال و کمک به دیگران ارزش دارد که با انگیزه الهی همراه، و برای تزکیه باشد.
۶) «الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكَّی»
هر شی‌ای آلودگی خاص خود را دارد و پاکی متناسب با خود را می‌طلبد.
مال انسان نیز آلودگی‌هایی دارد: شاید مهمترین آلودگی‌اش این باشد که انسان را به خود وابسته می‌کند و تدریجا چنان در چشم انسان جایگاه می‌یابد که انسان تمام زندگی و سرمایه‌های وجودی خود را به جای اینکه خرج رشد معنوی و همیشگی خود کند، خرج جمع‌آوری و انباشت مال و ثروت می‌کند.
شاید بدین جهت است که راه رهایی از آلودگیِ مال و ثروت، انفاق و هزینه کردن آن در راه خدا معرفی شده است.
[۱] . یَتَزَكَّى / یَزَّكَّى
و قرأ الجمهور: يَتَزَكَّى مضارع تزكى. و قرأ الحسن بن عليّ بن الحسن بن عليّ بن أبي طالب رضي اللّه تعالى عنهم: بإدغام التاء في الزاي
و يتزكى في موضع الحال، فموضعه نصب. و أجاز الزمخشري أن لا يكون له موضع من الإعراب لأنه جعله بدلا من صلة الذي، و هو يُؤْتِي، قاله: و هو إعراب متكلف (البحر المحیط، ج۱۰، ص۴۹۴)
[۲] .این مضمون با سند دیگر مستقیما از خود امام صادق ع هم روایت شده است:
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَالٌ لَا يُزَكَّى. (الكافي، ج۳، ص۵۰۵)
[۳] . این حدیث هم در همانجا به این مضمون نزدیک است:
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَا ضَاعَ مَالٌ فِي بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِتَضْيِيعِ الزَّكَاةِ وَ لَا يُصَادُ مِنَ الطَّيْرِ إِلَّا مَا ضَيَّعَ تَسْبِيحَهُ.
بازدیدها: ۳۳