۲۹۴) الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ

ترجمه

هم‌آنان که بر نمازشان مداومت‌کنندگان‌اند،

حدیث

۱) از امام باقر ع در تفسیر این آیات روایات شده است:

[در آیات قبل خداوند انسان را حریص و کم‌طاقت خواند که وقتی بدی به او می‌رسد بی‌تابی می‌کند و وقتی خوبی به او می‌رسد از دیگران منع می‌کند] سپس خداوند استثنا کرد و فرمود «مگر نمازگزاران» (معارج/۲۲) آنگاه آنان را به بهترین عملشان توصیف کرد: «هم‌آنان که بر نمازشان مداومت‌کنندگان‌اند.» می‌فرماید: هنگامی که چیزی از نمازهای مستحب را بر خود لازم می‌کند، بر آن مداومت می‌ورزد.

تفسير القمي، ج‏۲، ص۳۸۶

وَ فِي رِوَايَةِ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ ثُمَّ اسْتَثْنَى فَقَالَ إِلَّا الْمُصَلِّينَ فَوَصَفَهُمْ بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِمْ «الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» يَقُولُ إِذَا فَرَضَ عَلَى نَفْسِهِ شَيْئاً مِنَ النَّوَافِلِ دَامَ عَلَيْه‏.

۲) زراره می‌گوید: در جوانی بر امام باقر ع وارد شدم و برایم از نمازهای مستحب و روزه گرفتن سخن گفت. وقتی سنگینی این را در چهره‌ام دید، فرمود: اینها واجب نیست که اگر کسی آن را ترک کند، هلاک شود؛ بلکه کاری از روی رغبت و مستحب است؛ اگر از آن بازماندی یا ترکش کردی، قضایشان را به جا آور؛ همانا «آنها» [ظاهرا اشاره به امامان شیعه ویا عموم اولیاء الله است] خوش نداشتند که اعمالشان یک روز کامل و روز دیگر ناقص بالا رود؛ که خداوند عز و جل می فرماید: «هم‌آنان که بر نمازشان مداومت‌کنندگان‌اند.» و خوش نداشتند که نماز بخوانند مگر اینکه ظهر برسد، چرا که درهای آسمان هنگام زوال است که گشوده می‌شود.

[توضیح: ظاهرا منظور از «خوش نداشتند که اعمالشان یک روز کامل و روزی ناقص بالا رود» اشاره است به روایاتی که فرموده‌اند نمازهای مستحب، نقص‌ها و کمبودهای مربوط به حضور قلب و قبولی نمازهای واجب را تکمیل می‌کنند.]

الكافي، ج‏۳، ص۴۴۲

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ أَنَا شَابٌّ فَوَصَفَ لِيَ التَّطَوُّعَ وَ الصَّوْمَ فَرَأَى ثِقْلَ ذَلِكَ فِي وَجْهِي فَقَالَ لِي إِنَّ هَذَا لَيْسَ كَالْفَرِيضَةِ مَنْ تَرَكَهَا هَلَكَ إِنَّمَا هُوَ التَّطَوُّعُ إِنْ شُغِلْتَ عَنْهُ أَوْ تَرَكْتَهُ قَضَيْتَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يَكْرَهُونَ أَنْ تُرْفَعَ أَعْمَالُهُمْ يَوْماً تَامّاً وَ يَوْماً نَاقِصاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ «الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» وَ كَانُوا يَكْرَهُونَ أَنْ يُصَلُّوا حَتَّى يَزُولَ النَّهَارُ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ إِذَا زَالَ النَّهَارُ.

۳) از چندین تن از ائمه اطهار روایتی نقل شده است که حضرت امیرالمومنین ع در یک مجلس چهارصد باب از آنچه دین و دنیای انسان مسلمان را آباد می‌کند، به برخی از اصحابش آموخت. قبلا فرازهایی از این روایت گذشت، در یکی از فرازها می‌فرمایند:

… کسی که نماز را به‌جا آورد در حالی که عارف به حق آن است، خداوند او را مورد مغفرت قرار می‌دهد؛ و انسان نافله [= نماز مستحب] را در وقت فریضه [= نماز واجب] بجا نیاورد و آنها را بدون عذر ترک نکند و [اگر ترک کرد] بعد از آن اگر امکانش برایش مهیا شد، قضا کند؛ که خداوند عز و جل می‌فرماید: «‌آنان که بر نمازشان مداومت‌کنندگان‌اند.» آنها کسانی‌اند که آنچه از [نافله‌های] شب از آنها فوت می‌شود در روز قضا می‌کنند و آنچه از [نافله‌های] روز از آنها فوت می‌شود در شب قضا می‌کنند؛ و قضای نماز نافله را در وقت نماز فریضه انجام ندهید؛ بلکه ابتدا فریضه را شروع کنید، سپس آنچه برایتان مقدور است، [نافله بخوانید].

[توضیح: با توجه به جمله آخر، معلوم می‌شود آن جمله که «انسان نماز نافله را در وقت نماز واجب بجا نیاورد» بدین معناست که زمانی که وقت نماز واجب رسید، ابتدا به واجب بپردازد؛ البته غیر از مواردی که در شریعت خود نافله مقدم بر فریضه است]

تحف العقول، ص۱۱۷؛ الخصال، ج‏۲، ص۶۲۸[۱]

أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاه‏

… مَنْ أَتَى الصَّلَاةَ عَارِفاً بِحَقِّهَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لَا يُصَلِّ الرَّجُلُ نَافِلَةً فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ وَ لَا يَتْرُكْهَا إِلَّا مِنْ عُذْرٍ وَ لْيَقْضِ بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَمْكَنَهُ الْقَضَاءُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ «الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» هُمُ الَّذِينَ يَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّيْلِ بِالنَّهَارِ وَ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّيْلِ لَا تَقْضُوا النَّافِلَةَ فِي وَقْتِ الْفَرِيضَةِ[۲] وَ لَكِنِ ابْدَءُوا بِالْفَرِيضَةِ ثُمَّ صَلُّوا مَا بَدَا لَكُم‏.[۳]

تدبر

۱)‌ «الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»

در آیات قبل خداوند انسان را حریص و کم‌طاقت خواند که وقتی بدی به او می‌رسد بی‌تابی می‌کند و وقتی خوبی به او می‌رسد از دیگران منع می‌کند. در آیه قبل، یک گروه را استثنا کرد: «نمازگزاران». اما آیاتی که در ادامه می‌آید نشان می‌دهد «نمازگزار بودن» صرفاً به خواندن نماز نیست. بلکه علامت‌ها و ویژگی‌هایی دارد.

جالب اینجاست که اولین (در واقع بهترین) ویژگیِ نمازگزار واقعی (حدیث۱) را «مداومت ورزیدن بر نماز» معرفی کرد. شاید می‌خواهد نشان دهد آن نمازی واقعا آثار حرص‌زدایی، تقویت صبر و بخل‌زدایی دارد (سه آیه قبل) که شخص بر آن مداومت بورزد.

۲) «الْمُصَلِّينَ الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»

نمازگزاران واقعی، کسانی‌اند که بر نمازشان مداومت‌ دارند. به قول علامه طباطبایی، اینکه فرمود: بر نماز«شان» مداومت دارند (ضمیرِ «هُم: آنها» را به «صلات: نماز» اضافه کرد) نشان می‌دهد که تحت هر شرایطی و هر چه پیش آید، نمی‌گذارند نمازشان ترک شود. (المیزان، ج۲۰، ص۱۵)

پس،

کسی که گاهی نماز بخواند، گاهی به بهانه‌های مختلف (از «خجالت کشیدن» گرفته تا «تنبلی» و …) نمازش را نخواند؛ در زمره این نمازگزاران واقعی نیست.

۳) «الْمُصَلِّينَ الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»

نمازگزاران [واقعی] کسانی‌اند که بر نمازشان مداومت دارند.

این نشان می‌دهد مداومت بر عمل است که اثر عمل را کامل می‌کند و انسان را واقعا متصف به آن کار می‌گرداند. (المیزان، ج۲۰، ص۱۵)

خوشا آنانکه الله یارشان بی

بحمد و قل هو الله کارشان بی

خوشا آنانکه دایم در نمازند

بهشت جاودان بازارشان بی (باباطاهر)

http://ganjoor.net/babataher/2beytiha/sh313/

۴) «الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»

در احادیث متعددی، دوام بر نماز، به معنای «مقید بودن به نوافل یومیه» دانسته شده است (از جمله هرسه حدیث فوق)

شاید بتوان گفت علتش این است که با توجه به سایر روایات، اگر در انجام نماز واجب خللی باشد (که غالبا هست) با نمازهای نافله، می‌توان آن را جبران کرد. پس کسی که خود را مقید به انجام نوافل می‌کند، گویی همه نمازهایش را بی‌کم و کاست بجا آورده و در نتیجه واقعا بر نماز مداومت نموده است.

توضیحی درباره نوافل یومیه:

نمازهای واجب یومیه ۱۷ رکعت است که نوافل یومیه دو برابر آنها (۳۴ رکعت) می‌باشند، به ترتیب زیر:

نافله نماز صبح، ۲رکعت. قبل از نماز صبح؛ البته اگر سرخی هوا نمایان شود، بهتر است بعد از نماز صبح بخوانند.

نافله نماز ظهر. ۴تا ۲رکعتی، قبل از نماز ظهر.

نافله نماز عصر. ۴تا ۲رکعتی، قبل از نماز عصر.

نافله نماز مغرب، ۲تا ۲رکعتی، بعد از نماز مغرب.

نافله نماز عشاء، ۲ رکعت نشسته (که معادل ۱ رکعت حساب می‌شود) بعد از نماز عشاء.

نافله شب، ابتدا ۴تا دو رکعتی، سپس ۲رکعت نماز شفع، سپس ۱ رکعت نماز وتر، از نیمه شب شرعی تا اذان صبح.

برای توضیحات دقیقتر می‌توانید به لینک زیر مراجعه کنید.

http://hadana.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D8%A7%D9%81%D9%84%D9%87-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/

[۱] .عبارات خصال اندکی متفاوت است و به نظر می‌رسد عبارات تحف دقیقتر باشد لذا آن را در متن آوردم. البته در خصال سند هم آمده:

حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ‏ آبَائِهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاه‏:

… مَنْ أَتَى الصَّلَاةَ عَارِفاً بِحَقِّهَا غُفِرَ لَهُ لَا يُصَلِّي الرَّجُلُ نَافِلَةً فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ وَ لَكِنْ يَقْضِي بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَمْكَنَهُ الْقَضَاءُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ يَعْنِي الَّذِينَ يَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّيْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّيْلِ لَا تُقْضَى النَّافِلَةُ فِي وَقْتِ فَرِيضَةٍ ابْدَأْ بِالْفَرِيضَةِ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَك‏

[۲] روایت زیر هم مضمونی شبیه روایت فوق دارد:

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُ قَالَ: فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» قَالَ هَذَا فِي التَّطَوُّعِ مَنْ حَافَظَ عَلَيْهِ وَ قَضَى مَا فَاتَهُ مِنْهُ وَ قَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ص يَفْعَلُ ذَلِكَ مَا فَاتَهُ بِاللَّيْلِ قَضَاهُ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُ بِالنَّهَارِ قَضَاهُ بِاللَّيْلِ. (دعائم الإسلام، ج‏۱، ص۲۱۴)

[۳] درباره این آیه، روایت زیر هم قابل توجه است:

وَ عَنْهُ عَنْ عِيسَى بْنِ مَهْدِيٍّ الْجَوْهَرِيِّ قَالَ: … مَوْلَانَا الْحَسَنِ أَبِي مُحَمَّدٍ [العسکری] (عَلَيْهِ السَّلَامُ) …فَقَالَ: أَمَّا صَلَوَاتُ الْخَمْسِ فَهِيَ‏ عِنْدَ أَهْلِ الْبَيْتِ كَمَا فَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَلَى رَسُولِهِ وَ هِيَ إِحْدَى وَ خَمْسِينَ رَكْعَةً فِي سِتَّةِ أَوْقَاتٍ أُبَيِّنُهَا لَكُمْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ فِي وَقْتِ الظُّهْر…وَ صَلَاةُ الْفَجْرِ فَقَدْ حَكَى فِي كِتَابِهِ الْعَزِيزِ: وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ وَ حَكَى فِي حَقِّهَا: الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ مِنْ صَبَاحِهِمْ لِمَسَائِهِمْ وَ هَاتَيْنِ الْآيَتَيْنِ وَ مَا دُونَهُمَا فِي حَقِّ صَلَاةِ الْفَجْرِ لِأَنَّهَا جَامِعَةٌ لِلصَّلَاةِ فَمِنْهَا إِلَى وَقْتٍ ثَانٍ إِلَى الِانْتِهَاءِ فِي كَمِّيَّةِ عَدَدِ الصَّلَاةِ وَ أَنَّهَا الصَّلَاةُ تَشَعَّبَتْ مِنْهَا مَبْدَأُ الضِّيَاءِ وَ هِيَ السَّبَبُ وَ الْوَاسِطَةُ مَا بَيْنَ الْعَبْدِ وَ مَوْلَاهُ وَ الشَّاهِدُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَلَى أَنَّهَا جَامِعَةٌ قَوْلُهُ: إِلى‏ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً لِأَنَّ الْقُرْآنَ مِنْ بَعْدِ فَرَاغِ الْعَبْدِ مِنَ الصَّلَاةِ فَإِنَّ الْقُرْآنَ كَانَ مَشْهُوداً أَيْ فِي مَعْنَى الْإِجَابَةِ وَ اسْتِمَاعِ الدُّعَاءِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَهَذِهِ الْخَمْسُ أَوْقَاتٍ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَرَ بِهَا. . الْوَقْتُ السَّادِسُ صَلَاةُ اللَّيْلِ وَ هِي‏ … (الهداية الكبرى، ص۳۴۸)

بازدیدها: ۳۱۲