ترجمه
یا [مگر] از آنان مزدی می‌طلبی که آنان زیر بار تاوان [آن] گرانبارند؟!
نکات ترجمه
«مَغْرَمٍ»
ماده «غرم» در اصل دلالت می‌کند بر همراهی و ملازمت؛ (معجم المقاييس اللغة، ج۴، ص۴۱۹) «غُرم» به معنای آن چیزی است که انسان ادای آن را برعهده می‌گیرد بدون اینکه خودش ضرر یا خسازتی به دیگران زده باشد (مفردات ألفاظ القرآن، ص۶۰۶) و ظاهرا بر همین اساس است که برخی اصل این ماده را به معنای التزام و تعهد به ادای چیزی یا کاری دانسته‌اند که آن کار به خودی خود بر او واجب و لازم نبوده؛ و آن را معادل کلمه فارسی «تاوان» معرفی‌کرده‌اند (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۷، ص۲۱۳)
«غریم» و «غارم» (الْغارِمِين؛ توبه/۶۰) به کسی می‌گویند که دِین (بدهی)ای برعهده اوست (مفردات ألفاظ القرآن، ص۶۰۶)[۱] و برخی در تفاوت «غُرم» و «دین» گفته‌اند که به هر بدهکاری‌ای «غرم» نمی‌گویند، بلکه «غُرم» در جایی است که شخص بدون اینکه خودش اقدامی انجام داده باشد (مثلا قرض گرفته یا خسارتی به کسی زده باشد) مسئولیت پرداخت بدهی‌ای برعهده‌اش آمده، مانند جایی که شخصی ولی و سرپرست شخص دیگری است ویا به هر دلیلی ادای دِینِ کس دیگری را برعهده می‌گیرد (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۷، ص۲۱۴)
«غَرام» آن شدت و مصیبتی است که به انسان می‌رسد (إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً؛ فرقان/۶۵) و در واقع، آن عذاب و شری است که دائما همراه انسان باشد (كتاب العين، ج۴، ص۴۱۸؛ مجمع البحرين، ج۶، ص۱۲۶)
«مَغرَم» (توبه/۹۸؛ طور/۴۰؛ قلم/۴۶) مصدر میمی و به معنای «غرامت» و تاوان است. (التحقيق، ج۷، ص۲۱۴)
«اغرام» یعنی کسی را بدهکار (غرامت‌دار) کردن است و «مُغرَم» اسم مفعول آن می‌باشد (إِنَّا لَمُغْرَمُونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ؛ واقعه//۶۶) (التحقيق، ج۷، ص۲۱۴) یعنی کسی که مالش را بدون اینکه عوضی دریافت کرده باشد از دست بدهد. (مجمع البیان، ج۹، ص۳۳۵[۲])
ماده «غرم» و مشتقات آن تنها همین ۶ بار در قرآن کریم به کار رفته است.
حدیث
۱) از امیرالمومنین روایت شده است که سه چیز انسان را به فتنه می‌اندازد؛ و سومین آنها را محبت درهم و دینار دانسته، توضیح دادند:
کسی که درهم و دینار [پول و طلا و نقره] را دوست بدارد بنده دنیاست؛ و عیسی بن مریم ع فرمود: دینار دردِ دین است؛ و عالِم طبیب دین است؛ پس هرگاه دیدید که طبیبی درد را به سوی خود می‌کشد او را متهم بشمرید [= به او بدگمان شوید] و بدانید که او خیرخواه دیگران نیست.
الخصال، ج۱، ص۱۱۳
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع:
الْفِتَنُ ثَلَاثٌ …[۳] حُبُّ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ هُمْ سَهْمُ الشَّيْطَانِ فَـ …[۴] مَنْ أَحَبَّ الدِّينَارَ وَ الدِّرْهَمَ فَهُوَ عَبْدُ الدُّنْيَا وَ قَالَ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ع الدِّينَارُ دَاءُ الدِّينِ وَ الْعَالِمُ طَبِيبُ الدِّينِ فَإِذَا رَأَيْتُمُ الطَّبِيبَ يَجُرُّ الدَّاءَ إِلَى نَفْسِهِ فَاتَّهِمُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ غَيْرُ نَاصِحٍ لِغَيْرِهِ.[۵]
۲) از امام صادق ع روایت شده است که: حضرت عیسی بن مریم ع به اصحابش فرمود:
برای دنیا کار می‌کنید، در حالی که در دنیا روزی‌تان بدون این کارها هم می‌رسد؛ اما برای آخرتتان کاری نمی‌کنید، در حالی که در آخرت جز با عمل روزی نمی‌دهند؟!
وای بر شما که چه بد عالمانی هستید! اجرت می‌گیرید و کار انجام نمی‌دهید!
زود است که صاحبِ کار، کارش را بطلبد؛ و زود است که از دنیا به ظلمت قبر منتقل شوید!
چگونه خواهد بود حال و روز آن کس از اهل علم که راهش به سوی آخرت است اما رویش به سوی دنیاست؟! و آنچه که بدان میل دارد، چه اندازه به او ضرر خواهد زد، به جای اینکه سودش دهد؟!
الأمالي (للطوسي)، ص۲۰۸
أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ، عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ (عَلَيْهِمَا السَّلَامُ) يَقُولُ: قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِأَصْحَابِهِ:
تَعْمَلُونَ لِلدُّنْيَا وَ أَنْتُمْ تُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ عَمَلٍ، وَ لَا تَعْمَلُونَ لِلْآخِرَةِ وَ أَنْتُمْ لَا تُرْزَقُونَ فِيهَا إِلَّا بِعَمَلٍ، وَيْلَكُمْ عُلَمَاءَ السَّوْءِ، الْأُجْرَةَ تَأْخُذُونَ وَ الْعَمَلَ لَا تَصْنَعُونَ! يُوشِكُ رَبُّ الْعَمَلِ أَنْ يَطْلُبَ عَمَلَهُ، وَ يُوشِكُ أَنْ يَخْرُجُوا مِنَ الدُّنْيَا إِلَى ظُلْمَةِ الْقَبْرِ، كَيْفَ يَكُونُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مَنْ مَصِيرُهُ إِلَى آخِرَتِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَى دُنْيَاهُ، وَ مَا يَضُرُّهُ أَشْهَى إِلَيْهِ مِمَّا يَنْفَعُهُ.
۳) روایتی از امام امام صادق ع نقل شده که ایشان هفت گروه از عالمان را که در هفت دَرَکِ جهنم [درجات جهنم] جای خواهند گرفت برشمرده‌اند: فرازهایی این روایت بدین قرار است:
از علما، برخی دوست دارند که علمشان را انباشت کنند و از آن برندارند! [= به علمشان نمی‌کنند؛ یا اینکه علمشان را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند] ؛ اینان در دَرَکِ اول از جهنم‌اند. …
… و از علما، برخی علمش را فقط نزد صاحبان مال و مقام می‌گذارد [فقط در ازای پول یا برای کسب قدرت علمش را در اختیار دیگران قرار می‌دهد] اینها در دَرَکِ سوم از آتش‌اند …
الخصال، ج۲، ص۳۵۳
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى الْخَشَّابِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ وَ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ فِيمَا أَعْلَمُ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِمَا قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
إِنَّ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يُحِبُّ أَنْ يَخْزُنَ عِلْمَهُ وَ لَا يُؤْخَذَ عَنْهُ فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الْأَوَّلِ مِنَ النَّارِ …[۶] وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَرَى أَنْ يَضَعَ الْعِلْمَ عِنْدَ ذَوِي الثَّرْوَةِ وَ الشَّرَفِ وَ لَا يَرَى لَهُ فِي الْمَسَاكِينِ وَضْعاً فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الثَّالِثِ مِنَ النَّارِ …[۷]
تدبر
۱) «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ»
کسی که رسالت و پیام الهی را ارائه می‌کند، برای خدا کار می‌کند و انتظار ندارد که مردم مزد او را بدهند.
شاید به همین جهت است که در احادیث تذکر داده‌اند که از عالمی که دنبال پول و دنیاست برحذر باشید؛ چون او برای خودش کار می‌کند و دلسوز دیگران نیست ؛ و انسان نمی‌تواند دینش را از کسی بگیرد که دنبال منافع خودش است. (حدیث۱)
۲) «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ»
کسی که رسالت و پیام الهی را ارائه می‌کند، از مردم اجرتی طلب نمی‌کند تا بهانه‌ای برای زیر بار حق نرفتن، باقی نماند.
پس،
اگر کسی برای تبلیغ دین از مردم اجرت طلب کرد و مردم به او و سخنانش بی‌اعتنایی کردند، بهانه موجهی به دست مردم داده و لذا حق ندارد به خاطر این برخورد مردم با او شاکی باشد.
۳) «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ»
چرا از پیامبر ص پرسید که «مگر از آنان مزدی می‌طلبی»، و مانند آیات قبل، مستقیما از خودشان و یا به عنوان شخص ثالث سوال را مطرح نکرد و مثلا نفرمود «مگر از شما – یا از آنها – مزدی طلب شده»؟
الف. شاید از باب تسلی پیامبر ص است؛ بدین بیان که آنان وقتی زیر بار دعوت پیامبر ص نمی‌رفتند بر پیامبر سخت می‌آمد و خدا می‌خواهد به او بگوید تو خودت را ناراحت نکن؛ زمانی جای ناراحتی بود که از آنها مزد می‌خواستی؛ اما مگر تو از آنها مزد خواسته‌ای که نپذیرفتن آنها تقصیر تو باشد؟! (تفسیر کبیر (فخر رازی)، ج۲۸، ص۲۱۹)
ب. آنها مشرک بودند و روسای آنان دائما از آنان اجر و مزد طلب می‌کردند؛ اما پیامبر ص از آنان اجری طلب نمی‌کرد؛ و اینکه پیامبر ص این را به آنان مطرح کند برایشان کوبنده‌تر است: چرا شما از آن رؤسائی که از شما اجرت طلب می‌کنند پیروی می‌کنید اما به سخن من که از شما مزدی هم نمی‌خواهم اعتنایی نمی‌کنید. (تفسیر کبیر، ج۲۸، ص۲۲۰)
ج. …
۴) «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً»
چرا تعبیر «أجر» را به کار برد و مثلا نفرمود «آیا چیزی یا مالی یا … از آنها می‌طلبی»؟
الف. کلمه «اجر» به معنای «کارمزد» (پاداشی در ازای کار انجام شده) است و در جایی به کار می‌رود که به ازای آن، کارِ کاملا مفید و سودمند به حال مخاطب انجام شده باشد که مخاطب حاضر باشد برایش هزینه دهد؛ لذا شاید اشاره است به اینکه این کار پیامبر چنان برای آنها سودمند است که اگر شما قدرش را می‌دانستید همه اموال و بلکه جانتان را فدای او می‌کردید؛ با این حال او اجری از شما مطالبه نکرده است. (تفسیر کبیر، ج۲۸، ص۲۲۰)
ب. …
۵) «فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ»
مردم به طور طبیعی از عالم و مبلغ دین که هدف مادی داشته باشد فرار می‌کنند. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۱۹۰)
۶) «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ»
شبهه
آیا این آیه با آیه‌ای که می‌فرماید «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى: بگو من از شما مزدی نمی‌خواهم مگر مودت و دوستی با خانواده‌ام» (شوری/۲۳) در تعارض نیست؟
پاسخ
در آیه حاضر می‌فرماید «مگر از آنان مزدی می‌طلبی که آنان زیر بار تاوان آن گرانبارند؟!» با توجه به عبارت اخیر آیه، معلوم می‌شود مقصود از اجر و مزد در این آیه، اجر و مزد دنیوی است؛ در حالی که دوستی با نزدیکان پیامبر (ص) – که همان اهل بیت ع است – یک اجر و مزد دنیوی نیست بلکه برای آن است که افراد مسیر صحیح دین را ادامه دهند و در واقع، نفع این اجر هم به خود آنان برمی‌گردد و راه آنها را به سوی خدا می‌گشاید.
خود قرآن کریم در دو آیه دیگر بخوبی پاسخ این شبهه را داده است:
«قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ: بگو آنچه از اجر از شما خواستم برای خودتان است، اجر من تنها برعهده خداست» (سبأ/۴۷)
«قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبيلا: بگو من از شما بر این کار مزدی نخواستم مگر کسی که بخواهد راهی به سوی پروردگارش در پیش گیرد.» (فرقان/۵۷)
[۱] البته غریم هم در معنای اسم فاعل است و هم در معنای اسم مفعول و لذا راغب اصفهانی توضیح داده به کسی هم که طلبکار است هم غریم گویند.
[۲]. المغرم الذی ذهب ماله بغیر عوض و أصل الباب اللزوم و الغرام العذاب اللازم قال الأعشی: «إن یعاقب یكن غراما و إذن یعط / جزیلا فإنه لا یبالی»
[۳] . حُبُّ النِّسَاءِ وَ هُوَ سَيْفُ الشَّيْطَانِ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ هُوَ فَخُّ الشَّيْطَانِ وَ
[۴] . مَنْ أَحَبَّ النِّسَاءَ لَمْ يَنْتَفِعْ بِعَيْشِهِ وَ مَنْ أَحَبَّ الْأَشْرِبَةَ حَرُمَتْ عَلَيْهِ الْجَنَّة
[۵] . در الكافي، ج۱، ص۴۶ بابی هست با عنوان «بَابُ الْمُسْتَأْكِلِ بِعِلْمِهِ وَ الْمُبَاهِي بِهِ» که احادیث آن همگی درباره کسی است که علم دین را راهی برای دنیاطلبی قرار داده است و بویژه چهارمین حدیث آن مضمونی بسیار نزدیک به مضمون حدیث فوق دارد:
۱- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْهُومَانِ لَا يَشْبَعَانِ طَالِبُ دُنْيَا وَ طَالِبُ عِلْمٍ فَمَنِ اقْتَصَرَ مِنَ الدُّنْيَا عَلَى مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُ سَلِمَ وَ مَنْ تَنَاوَلَهَا مِنْ غَيْرِ حِلِّهَا هَلَكَ إِلَّا أَنْ يَتُوبَ أَوْ يُرَاجِعَ وَ مَنْ أَخَذَ الْعِلْمَ مِنْ أَهْلِهِ وَ عَمِلَ بِعِلْمِهِ نَجَا وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ الدُّنْيَا فَهِيَ حَظُّهُ.
۲- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَرَادَ الْحَدِيثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الْآخِرَةِ نَصِيبٌ وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ خَيْرَ الْآخِرَةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ.
۳- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِيِّ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَرَادَ الْحَدِيثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الْآخِرَةِ نَصِيبٌ.
۴- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا رَأَيْتُمُ الْعَالِمَ مُحِبّاً لِدُنْيَاهُ فَاتَّهِمُوهُ عَلَى دِينِكُمْ فَإِنَّ كُلَّ مُحِبٍّ لِشَيْءٍ يَحُوطُ مَا أَحَبَّ وَ قَالَ ص أَوْحَى اللَّهُ إِلَى دَاوُدَ ع لَا تَجْعَلْ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْيَا فَيَصُدَّكَ عَنْ طَرِيقِ مَحَبَّتِي فَإِنَّ أُولَئِكَ قُطَّاعُ طَرِيقِ عِبَادِيَ الْمُرِيدِينَ إِنَّ أَدْنَى مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي عَنْ قُلُوبِهِمْ.
[۶] . وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ إِذَا وُعِظَ أَنِفَ وَ إِذَا وَعَظَ عَنَّفَ فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الثَّانِي مِنَ النَّارِ
[۷] . وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَذْهَبُ فِي عِلْمِهِ مَذْهَبَ الْجَبَابِرَةِ وَ السَّلَاطِينِ فَإِنْ رُدَّ عَلَيْهِ شَيْءٌ مِنْ قَوْلِهِ أَوْ قُصِّرَ فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِهِ غَضِبَ فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الرَّابِعِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَطْلُبُ أَحَادِيثَ الْيَهُودِ وَ النَّصَارَى لِيُغْزِرَ بِهِ وَ يُكْثِرَ بِهِ حَدِيثَهُ فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ الْخَامِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَضَعُ نَفْسَهُ لِلْفُتْيَا وَ يَقُولُ سَلُونِي وَ لَعَلَّهُ لَا يُصِيبُ حَرْفاً وَاحِداً وَ اللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُتَكَلِّفِينَ فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ السَّادِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ يَتَّخِذُ عِلْمَهُ مُرُوءَةً وَ عَقْلًا فَذَاكَ فِي الدَّرْكِ السَّابِعِ مِنَ النَّارِ.
بازدیدها: ۱۰