ترجمه
[همان خدایی که] دارای رحمتی فراگیر و همیشگی است
درباره دو کلمه رحمن و رحیم در جلسه ۱ توضیح داده شد
حدیث
۱)َ وَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع:
فِي قَوْلِهِ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» قَالَ الشُّكْرُ لِلَّهِ، فِي قَوْلِهِ «رَبِّ الْعالَمِينَ» قَالَ خَلَقَ الْمَخْلُوقِينَ، «الرَّحْمنِ» بِجَمِيعِ خَلْقِهِ، «الرَّحِيمِ» بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» قَالَ يَوْمِ الْحِسَابِ … «إِيَّاكَ نَعْبُدُ» مُخَاطَبَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين» مِثْلُهُ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم» قَالَ الطَّرِيقَ وَ مَعْرِفَةَ الْإِمَام
تفسير القمي، ج۱، ص: ۲۸
امام صادق ع درباره «الْحَمْدُ لِلَّهِ» فرمودند «همه شکرها سزاوار خداوند است»؛ و درباره «رَبِّ الْعالَمِين» فرمودند «همه مخلوقات را آفرید»؛ «الرَّحْمن» رحمتی به همه خلقش دارد؛ «الرَّحِيم» رحمتی خاص مومنان است؛ «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» روز حساب است … «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين» خطاب قرار دادن خداست؛ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم» راه و شناخت امام است.
۲) قَالَ الْإِمَامُ ع:
«الرَّحْمنِ»: الْعَاطِفِ عَلَى خَلْقِهِ بِالرِّزْقِ، لَا يَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ رِزْقِهِ، وَ إِنِ انْقَطَعُوا عَنْ طَاعَتِهِ.
«الرَّحِيمِ» بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ فِي تَخْفِيفِهِ عَلَيْهِمْ طَاعَاتِهِ وَ بِعِبَادِهِ الْكَافِرِينَ فِي الرِّفْقِ بِهِمْ فِي دُعَائِهِمْ إِلَى مُوَافَقَتِهِ …
قَالَ: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ- أَنَّهُ لَمَّا سَلَبَ الطِّفْلَ قُوَّةَ النُّهُوضِ وَ التَّغَذِّي- جَعَلَ تِلْكَ الْقُوَّةَ فِي أُمِّهِ، وَ رَقَّقَهَا عَلَيْهِ لِتَقُومَ بِتَرْبِيَتِهِ وَ حَضَانَتِهِ، فَإِنْ قَسَا قَلْبُ أُمٍّ مِنَ الْأُمَّهَاتِ أَوْجَبَ تَرْبِيَةَ هَذَا الطِّفْلِ [وَ حَضَانَتَهُ] عَلَى سَائِرِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ لَمَّا سَلَبَ بَعْضَ الْحَيَوَانَاتِ قُوَّةَ التَّرْبِيَةِ لِأَوْلَادِهَا، وَ الْقِيَامِ بِمَصَالِحِهَا، جَعَلَ تِلْكَ الْقُوَّةَ فِي الْأَوْلَادِ لِتَنْهَضَ حِينَ تُولَدُ وَ تَسِيرَ إِلَى رِزْقِهَا الْمُسَبَّبِ لَهَا.
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه‌السلام، ص۳۴
إمام حسن عسکری عليه‌السّلام (در تفسیر «الرحمن الرحیم») فرمودند:
رحمن، [یعنی] کسی که با دادن روزی به خلایق برآنها عطوفت می‌ورزد، اصل روزی آنها را قطع نمی‌کند هرچند که آنها از اطاعتش سر باز زنند.
و «رحیم» بودنش نسبت به بندگان مومن این است که انجام طاعاتش را بر آنها سهل می‌کند و نسبت به بندگان کافر این است که با آنها در دعوت به سوی اینکه آنها با [تعالیم] خدا همسو شوند مدارا می‌کند …
فرمود: و از مصادیق رحمت [رحمانی]اش این است که چون نيروى بلند شدن و غذا خوردن را از كودك گرفته، به جایش، هم آن توان را به مادر داده و هم او را نسبت به کودکش عاطفی و رقیق‌القلب قرار داده تا به تربيت و پرستاري‌اش قيام كند – و بدین جهت است که اگر مادرى از مادران سنگدل بود تربيت و پرستارى از این طفل را بر ديگر مؤمنين واجب گردانيده است – و از آنجا كه خداوند نيروى تربيت فرزندان و قيام به مصالح آنها را در برخى از حيوانات قرار نداده، آن تاب و توان را در خود فرزندان قرار داده که می‌توانند هنگامی که به دنیا می‌آیند بپاخيزند و به سوی روزى مقدّرشان به راه افتند!
یادآوری: در جلسه ۱ نکاتی درباره «الرحمن الرحیم» گفته شد که دیگر تکرار نمی‌شود.
تدبر
مقدمه ۱)
در آیه قبل، بدایت کار (خالقیت و ربوبیت خدا،رب العالمین) مطرح شده و در آیه بعد نهایت کار (مالک یوم الدین). «رحمن و رحیم» بین این دو است.
مقدمه ۲)
رحمانیت، [دلالت بر گستردگی رحمت] آن رحمت ابتدایی خداست که بی هیچ چشمداشتی همه موجودات را در بر می‌گیرد: از وجود دادن و روزی دادن، تا پیامبر فرستادن (شعرا/۵ ؛ یس/۵۲) و حتی امداد و کمک به گمراهان (مریم/۷۵)، ولی رحیمیت خدا آن رحمتی است که هرکس بخواهد هدایت شود از آن بهره می‌برد (حدیث۲) و بنابراین نمودش در مومنین آشکارتر است (احزاب/۴۳؛ و حدیث۱)؛ یعنی هرکس اگر بخواهد به سمت خدا حرکت کند مشمول رحیمیت خدا می‌شود (= با رحیمیت اوست که به سوی او برمی‌گردیم).
نتیجه:
پس، از خدا (رب) که می‌آییم، با رحمتش می‌آییم (رحمن)، و به او که برمی‌گردیم (مالک یوم الدین)، باز هم با رحمتش برمی‌گردیم (رحیم).
پس سپاس و ستایش خدایی را رب‌العالمین است؛ و با رحمت گسترده‌اش ما را وارد عوالم آفرینش می‌کند و دائما امداد می‌رساند؛ و با رحمت همیشگی‌اش ما را به سوی معاد و نهایت کارمان (یعنی به سوی خودش) برمی‌گرداند.
آیا نمی‌توان گفت که «الرحمن الرحیم» توضیح «رحمت» خدا در مسیر «انا لله و انا الیه راجعون» است؟
بازدیدها: ۲۱