ترجمه
و به فرض که پروردگارت می‌خواست، مردم را امتی واحد قرار می‌داد؛ ولی همواره در اختلاف‌‌اند.
نکات ترجمه
«أُمَّةً» از ریشه «امم» می‌باشد که این ماده به معانی «اصل» و «مرجع» به کار رفته (اُمّ به معنای «مادر» از همین ریشه است) و همچنین فعل «أمَّ» به معنای «قصد کرد» می‌باشد؛ و ظاهرا به همین جهت است که در معنای «جماعت» و «دین» هم به کار رفته است؛ در واقع، «امت» به جماعتی می‌گویند که قصد و هدف واحد و دین واحدی آنها را در کنار هم جمع کرده باشد. (معجم المقاييس اللغة۱/ ۲۳-۲۷؛ مفردات ألفاظ القرآن/۸۵-۸۷) تعبیر «أُمَّةً واحِدَةً» در قرآن کریم هم در مورد جماعتی که همه با جهت‌گیری الهی باشند به کار رفته (مانند همین آیه و مائده/۴۸ و نحل/۹۳) و هم در مورد جماعتی که همگان از خدا رویگردان شده باشند (زخرف/۳۳) و هم در مورد وضعیت بشر ابتدایی قبل از اینکه اختلافات میان آنها بروز کند (بقره/۲۱۳؛ یونس/۱۹).
حدیث
۱) از امام صادق ع درباره این سخن خدا که می‌فرماید «و به فرض که پروردگارت می‌خواست، مردم را امتی واحد قرار می‌داد؛ ولی همواره در اختلاف‌‌اند؛ مگر کسی را که پروردگارت [بر او] رحم کند» سوال شد؛ فرمودند:
مردم امتی واحد بودند [و اختلاف کردند] پس خداوند پیامبران را برانگیخت تا حجت را بر آنها تمام کند.
الكافي، ج۸، ص۳۷۹ ؛ تفسير العياشي، ج۲، ص۱۶۴؛ علل الشرائع، ج۱، ص۱۲۰
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ:
سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ»
فَقَالَ كَانُوا أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ لِيَتَّخِذَ عَلَيْهِمُ الْحُجَّةَ.
۲) از رسول خدا ص روایت شده است که فرمود:
همانا امت موسی بعد از او ۷۱ فرقه شدند که فرقه‌ای از آنها اهل نجات است و ۷۰ فرقه در جهنم‌اند؛
و امت عیسی ع ۷۲ فرقه شدند که فرقه‌ای از آنها اهل نجات است و ۷۱ فرقه در جهنم‌اند؛
و همانا امت من هم بعد از من ۷۳ فرقه خواهد شد که فرقه‌ای از آنها اهل نجات است و ۷۲ فرقه در جهنم‌اند.
[نکته: این حدیث نبوی، از احادیث مشهور در شیعه و سنی است، و حافظ با توجه این حدیث است که گفته:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
http://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh184/
و این شعرش، همانند این آیه و برخلاف آنچه مشهور شده، نه در تایید پلورالیسم و تکثرگرایی، بلکه در مذمت آن، و در مقام توصیه به یافتن فرقه ناجیه و تبعیت از آن است]
الخصال، ج۲، ص: ۵۸۵
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَيْثَمِ الْعِجْلِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ:
إِنَّ أُمَّةَ مُوسَى افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّةُ عِيسَى ع بَعْدَهُ عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِي سَتَفْتَرِقُ بَعْدِي عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِيَةٌ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ.[۱]
۳) از امام باقر ع در فرازی از روایتی درباره عالم ذر، می‌فرمایند:
آنگاه آدم ع عرض كرد: پروردگارا! ذريه من چه بسیارند؟! اينها را براى چه آفریدی؟ و از پيمان گرفتنشان چه منظور دارى؟ خداى عز و جل فرمود: تا مرا عبادت كنند و به من شرک نورزند و به پيامبرانم ايمان آوردند و آنان را پيروى كنند.
آدم ع گفت: پروردگارا! چرا بعضى از اينها را بزرگتر از بعضى ديگر مىبينم؟ و چرا برخى نور زيادى دارند و برخى نور كم، و برخى بىنورند؟
خداى عز و جل فرمود: ايشان را اين گونه آفريدم تا در تمام حالاتشان امتحانشان كنم.
آدم عليه السّلام عرضكرد: پروردگارا! بمن اجازه مي‌دهى چیزی بگويم؟
خداى عز و جل فرمود: بگو كه روح تو از روح من است [يعنى از روحى است كه من آفريدهام و به خود نسبت دادهام] و طبيعتت بر خلاف هستى من است [با توجه به ادامه حدیث، ظاهرا اشاره به این است که اگرچه به خاطر بهره‌مندی از روح الهی به نکات درستی می‌رسی، اما به خاطر ابعاد طبیعی و جسمانی‌ات، برخی مطالب را خلط می‌کنی و سوالهای ناشیانه‌ای می‌پرسی]
آدم عرض كرد: اى كاش همه آنها را يكسان و يك اندازه و داراى طبيعت واحد ذات واحد رنگهای یکسان و عمرهای همانند روزی های برابر می‌آفریدی تا برخى بر برخى ديگر ستم نمي‌كردند و هيچ گونه حسد و كينه و اختلافی در هیچ امری از امور، ميانشان پيدا نمي‌شد.
خداى عز و جل فرمود: اى آدم با روح من سخن گفتى اما به خاطر ضعف طبيعتت خود را در مورد آنچه كه بدان علم ندارى، به تکلف انداختی! من همان خالق دانا هستم، بر اساس علمم در آفرینش آنها اختلاف انداختم و با مشیت و خواسته‌ام، دستورم در میان آنها اجرا می‌شود و به جانب تدبير و تقدير من حرکت می‌کنند و خلقت من دگرگونى نپذيرد، همانا جن و انس را آفريدم تا بپرستندم؛ و بهشت را آفريدم براى هركس از آنها كه اطاعت و بندگیم کند، و از پيغمبرانم پيروى نمايد و باكی ندارم، و دوزخ را آفريدم براى هركس از آنها كه به من كفر ورزد و نافرمانيم كند و از پيغمبرانم متابعت نكند و باكی ندارم؛ و تو و ذريهات را آفريدم بدون اينكه احتياجى به تو و آنها داشته باشم، بلكه تو و آنها را فقط آفريدم تا آزمايش‌تان كنم كه كدامين شما در دنیا و در زندگى‌تان و پيش از مردنتان نيكو كردارتر هستيد.
بدین جهت دنيا و آخرت و زندگى و مرگ و اطاعت و معصيت و بهشت و آتش را آفريدم و این چنین در تقدير و تدبير خود اراده كردم، با علم نافذم ميان صورتها و پيكرها و رنگ‌ها و عمرها و روزي‌ها و طاعت و معصيت‌شان تفاوت انداختم، پس [بدین ترتیب] آنها را شقى و سعيد، بينا و كور، كوتاه و بلند، زیبا و زشت، دانا و نادان، توانگر و مستمند، فرمانبر و نافرمان، سالم و بيمار، زمينگير و بىآفت، قرار دادم تا سالم به کسی که مشکلی دارد بنگرد و مرا بسبب عافيتش شكر گزارد و آن شخص هم به سالم بنگرد و دعا كند و از من بخواهد تا او را عافيت بخشم، و بر بلاء من صبر كند تا از عطاء جزيل خود به او پاداش دهم، و توانگر به فقير بنگرد و شكر من بجا آورد، و فقير به توانگر بنگرد و دعا كند و از من بخواهد؛ و مؤمن به كافر بنگرد و براى آنكه هدايتش كردهام مرا شکر گوید.
پس بدین جهت آنها را آفريدم تا با خوشى و سختی و عافيتی که بدیشان دادم و آنچه بدان مبتلایشان کردم و در آنچه بدانها دادم یا ندادم آنها را بیازمایم؛ و منم خداوند مالك توانا؛ که حق دارم هرچه را مقدر كردهام، طبق تدبيرم اجرا کنم، و حق دارم آنچه را خواهم به نحوى كه خواهم، تغيير دهم؛ و بعضى از آنچه را مؤخر داشتهام مقدم دارم و برخى را كه مقدم داشته مؤخر كنم، منم خدائى كه هر چه اراده كنم انجام می‌دهم و از آنچه كنم بازخواست نشوم، و البته مخلوقم را از آنچه كنند بازخواست نمايم.
الكافي، ج۲، ص ۱۰-۸ ؛ علل الشرائع، ص۱۰-۱۲
برای متن اصلی حدیث[۲] مراجعه کنید به:
تدبر
۱) «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً …»: خداوند در حالی که مقصد نهایی بشر را معلوم کرده است (ذاریات/۵۶، جلسه۱۲۵) اما به انسان اختیار داده و نخواسته که او را به «خوب بودن» مجبور کند؛ و همین اختیار موجب می‌شود همه انسانها، در زمره امت واحدی که راه عبودیت خدا را می‌پیمایند، قرار نگیرند.
۲) «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً و لا يَزالُونَ مُخْتَلِفين»: چون خدا به انسانها اختیار داده، و آنان را برای «خوب بودن» مجبور نمی‌کند، پس، همواره (لایزال) عده‌ای، و بلکه امت‌هایی، وجود خواهند داشت که از امت واحده‌ای که راه عبودیت (راه خوبی‌ها) را در پیش می‌گیرند، فاصله گرفته متفاوت می‌شوند.
پس، در عین حال که باید بکوشیم خوب باشیم و دیگران را به «خوبی» دعوت کنیم؛ اما انتظار نداشته باشیم که همه افراد و همه امت‌ها خوب باشند.
اگر این واقعیت ساده را بفهمیم، هم از بد بودن بدها این اندازه برنمی‌آشوبیم و به خاطر بدی‌هایی که از داعش گرفته تا آمریکا، از اراذل و اوباش گرفته تا سیاسان و دغل‌بازان، از متحجران گرفته تا خودباختگان، و … در عالم پدید می‌آورند، این اندازه حرص نمی‌خوریم؛ و هم براحتی می‌توانیم درک کنیم که ما مامور به وظیفه‌ایم نه مامور به نتیجه (جلسه۱۲۵، تدبر۳).
۳) «… و لا يَزالُونَ مُخْتَلِفين»:
دو گونه اختلاف در جوامع بشری هست: اختلاف در نژاد و زبان و… ، که ملیت‌ها و جامعه‌های مختلف را می‌سازد؛ و اختلاف در جهت‌گیری و فلسفه زندگی، که «امت»های مختلف پدید می‌آورد (در نکات ترجمه، اشاره شد که «امت» نه هر «جامعه»ای، بلکه جماعتی است که قصد و جهت‌گیری واحد دارد).
در منطق قرآن، اختلاف اول، اختلافی است که خداوند در میان بشر قرار داده (حجرات/۱۳) تا مایه «تَعارُف» (بازشناسی) مردم شود و تعاملات مردم را رقم بزند و مردم احتیاج متقابل به هم پیدا کنند (زخرف/۳۲) تا مایه ارتقای جوامع بشری شود (انسان تنها نوعی از جانداران است که علی‌رغم شباهت شدید ژنتیکی، تنوع عظیم فرهنگی، و جوامع بسیار متفاوت دارد)؛ و این تلقی که «ای کاش همه انسانها کاملا مثل هم بودند» تلقی خامی است که اگر چنان بود، انسان، تفاوت جدی با سایر موجودات نمی‌کرد؛ نه امتحان و آزمایشی ممکن بود و نه به تبع آن رشد و برتری‌ای برای نوع انسان (حدیث۳).
اما مشکل در اینجاست که عده‌ای این دو را با هم خلط می‌کنند: اختلاف اول را بهانه‌ای می‌کنند برای معتبر شمردن اختلاف در فلسفه زندگی و مقصد نهایی انسان؛ و این اختلاف است که اختلاف مذمومی است که خدا در عین حال که ما را از آن برحذر داشته (توضیح بیشتر در تدبر۴)، اما امکان فروغلطیدن در آن را بر بشر سد نکرده است.
(حرف «لو» را اصطلاحا «شرطیه امتناعیه» می‌گویند[۳]: یعنی فرضی است که هیچگاه به وقوع نمی‌پیوندد. وقتی می‌فرماید «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً» یعنی اینکه خدا امکان انحراف را بر بشر سد کند، و بشر را امت واحده کند، فرضی است که هیچگاه به وقوع نمی‌پیوندد)
۴) خداوند در حالی که ما را از اختلاف و فاصله گرفتن از جریان حق، برحذر می‌دارد (آل‌عمران/۱۰۳ و ۱۰۵؛ شوری/۱۳) در عین حال تصریح کرده که همواره (لایزال) عده‌ای وجود خواهند داشت از امت واحده‌ای که راه عبودیت (راه خوبی‌ها) را در پیش می‌گیرند، متفاوت می‌شوند.
به تعبیر دیگر، خداوند متعال، که توجه داشته که همواره اختلاف خواهد بود و همه به راه حق نخواهند آمد، اما در عین حال، یگانه فلسفه معتبر برای زندگی بشر را معرفی کرده است (جلسه۱۲۵، تدبر۱)؛ پس، وجود اختلاف را، دلیل بر عدم امکان شناخت راه حق ندانسته است.
نکته تخصصی ذیل تدبر ۴
مهمترین دلیل طرفداران تکثرگرایی و پلورالیسم، این است که چون دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد و هر دیدگاهی بر دیدگاه دیگر نقدهایی دارد، پس نمی‌توان قضاوت کرد که چه دیدگاهی درست و چه دیدگاهی نادرست است؛ پس همه یکسان برحق می‌باشند و کسی حق تخطئه دیگری را ندارد.
اینان به گونه‌ای تحلیل می‌کنند که گویا دینداران و مخالفان پلورالیسم، از وجود اختلاف بی‌خبر بوده‌اند؛ در حالی که این آیه بخوبی نشان می‌دهد که کاملا ممکن است حقیقت قطعی‌ای در کار باشد و باز هم عده‌ای از آن فاصله بگیرند و مایه اختلاف شوند؛ بنابراین وجود اختلاف، بتنهایی، دلیل بر حقانیت طرفین نزاع نمی‌شود.
به لحاظ منطقی نیز، این تلقی که «شرط درستی یک دیدگاه، این است که در آن اختلافی نباشد» تلقی ناروایی است؛ چرا که خود این تلقی (که مهمترین مبنای تکثرگرایی است) درستی خود را زیر سوال می‌برد: چون خود تکثرگرایی هم مخالفانی دارد؛ و تکثرگرایان بر اساس مبنای خود باید اذعان کنند که دیدگاه مخالفان پلورالیسم هم حقانیتی کمتر از دیدگاه خودشان ندارد؛ یعنی همین دلیل‌شان، ردیه‌ای بر صحت دیدگاهشان است.
پاسخ به یک شبهه
اگر خواسته و هدف خداوند از خلقت انسانها، حرکت آنها در مسیر عبودیت بوده است (ذاریات/۵۶، جلسه۱۲۵) اینکه عده‌ای در زمره این امت درنمی‌آیند و اختلاف می‌ورزند، نقضی بر اراده خدا نیست؟
پاسخ: خداوند انسان را موجودی مختار آفریده است. همین که «مخلوق مختار» ایجاد کند، دو نوع اراده در مورد خداوند قابل تفکیک می‌شود:
- اراده تکوینی (یعنی خواسته‌ای که حتما محقق می‌شود که در مورد سایر مخلوقات هم هست)؛ و
- اراده تشریعی (یعنی خواسته‌ای که ابراز می‌شود، اما در حوزه اختیار آن موجودات قرار دارد و موجودات مذکور بدان مجبور نمی‌شوند.)
خداوند می‌توانست به بشر اختیار ندهد و آنها را امت واحد قرار دهد، اما به بشر اختیار داد و اساسا معنای اختیار داشتن انسانها اراده تشریعی خدا زمانی به وقوع می‌پیوندد که هر فرد و جامعه‌ای از افراد و جوامع، خودشان آن را اختیار کنند.[۴]
نکته‌هایی که در کانال نگذاشتم
۵) این آیه به لحاظ مضمونی شبیه آیه «وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعين» سجده/۱۳ است، فقط در اینجا مساله ناظر به امت است و در آنجا ناظر به شخص.
[۱] . أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ، عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْفَضْلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ أَبُو مُحَمَّدٍ الْبَيْهَقِيُّ الشَّعْرَانِيُّ بِجُرْجَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا هَارُونُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَبُو مُوسَى الْمُجَاشِعِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (عَلَيْهِمَا السَّلَامُ)، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ). قَالَ الْمُجَاشِعِيُّ: وَ حَدَّثَنَاهُ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، عَنْ أَبِيهِ مُوسَى، عَنْ أَبِيهِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ،..
وَ بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّاً (صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ) يَقُولُ لِرَأْسِ الْيَهُودِ: عَلَى كَمْ افْتَرَقْتُمْ فَقَالَ: عَلَى كَذَا وَ كَذَا فِرْقَةً. فَقَالَ عَلِيٌّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): كَذَبْتَ يَا أَخَا الْيَهُودِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ لَقَضَيْتُ بَيْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ، وَ بَيْنَ أَهْلِ الْإِنْجِيلِ بِإِنْجِيلِهِمْ، وَ بَيْنَ أَهْلِ الزَّبُورِ بِزَبُورِهِمْ، وَ بَيْنَ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ.
أَيُّهَا النَّاسُ، افْتَرَقَتِ الْيَهُودُ عَلَى إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، سَبْعُونَ مِنْهَا فِي النَّارِ، وَ وَاحِدَةٌ نَاجِيَةُ فِي الْجَنَّةِ، وَ هِيَ الَّتِي اتَّبَعَتْ يُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِيَّ مُوسَى (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَى عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِي النَّارِ، وَ وَاحِدَةٌ فِي الْجَنَّةِ، وَ هِيَ الَّتِي اتَّبَعَتْ شَمْعُونَ وَصِيَّ عِيسَى (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ سَتَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِي النَّارِ، وَ فِرْقَةٌ فِي الْجَنَّةِ، وَ هِيَ الَّتِي اتَّبَعَتْ وَصِيَّ مُحَمَّدٍ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، وَ ضَرَبَ بِيَدِهِ عَلَى صَدْرِهِ، ثُمَّ قَالَ: ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِينَ كُلُّهَا تَنْتَحِلُ مَوَدَّتِي وَ حُبِّي، وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِي الْجَنَّةِ وَ هُمُ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ، وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِي النَّارِ.
الأمالي (للطوسي)، النص، ص: ۵۲۴
[۲] . مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِيبٍ السِّجِسْتَانِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ:
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّيَّةَ آدَمَ ع مِنْ ظَهْرِهِ لِيَأْخُذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ بِالرُّبُوبِيَّةِ لَهُ وَ بِالنُّبُوَّةِ لِكُلِّ نَبِيٍّ فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ أَخَذَ لَهُ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ بِنُبُوَّتِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ ص ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لآِدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَى قَالَ فَنَظَرَ آدَمُ ع إِلَى ذُرِّيَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ قَدْ مَلَئُوا السَّمَاءَ قَالَ آدَمُ ع يَا رَبِّ مَا أَكْثَرَ ذُرِّيَّتِي وَ لِأَمْرٍ مَا خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِيدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِكَ الْمِيثَاقَ عَلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ يُؤْمِنُونَ بِرُسُلِي وَ يَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَمُ ع يَا رَبِّ فَمَا لِي أَرَى بَعْضَ الذَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ كَثِيرٌ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِيلٌ وَ بَعْضَهُمْ لَيْسَ لَهُ نُورٌ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَذَلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي كُلِّ حَالاتِهِمْ قَالَ آدَمُ ع يَا رَبِّ فَتَأْذَنُ لِي فِي الْكَلَامِ فَأَتَكَلَّمَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَكَلَّمْ فَإِنَّ رُوحَكَ مِنْ رُوحِي وَ طَبِيعَتَكَ [مِنْ] خِلَافِ كَيْنُونَتِي قَالَ آدَمُ يَا رَبِّ فَلَوْ كُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلَى مِثَالٍ وَاحِدٍ وَ قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ طَبِيعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ جِبِلَّةٍ وَاحِدَةً وَ أَلْوَانٍ وَاحِدَةٍ وَ أَعْمَارٍ وَاحِدَةٍ وَ أَرْزَاقٍ سَوَاءٍ لَمْ يَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَ لَا تَبَاغُضٌ وَ لَا اخْتِلَافٌ فِي شَيْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا آدَمُ بِرُوحِي نَطَقْتَ وَ بِضَعْفِ طَبِيعَتِكَ تَكَلَّفْتَ مَا لَا عِلْمَ لَكَ بِهِ وَ أَنَا الْخَالِقُ الْعَالِمُ بِعِلْمِي خَالَفْتُ بَيْنَ خَلْقِهِمْ وَ بِمَشِيئَتِي يَمْضِي فِيهِمْ أَمْرِي وَ إِلَى تَدْبِيرِي وَ تَقْدِيرِي صَائِرُونَ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِي إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِيَعْبُدُونِ وَ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ أَطَاعَنِي وَ عَبَدَنِي مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِي وَ لَا أُبَالِي وَ خَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ كَفَرَ بِي وَ عَصَانِي وَ لَمْ يَتَّبِعْ رُسُلِي وَ لَا أُبَالِي وَ خَلَقْتُكَ وَ خَلَقْتُ ذُرِّيَّتَكَ مِنْ غَيْرِ فَاقَةٍ بِي إِلَيْكَ وَ إِلَيْهِمْ وَ إِنَّمَا خَلَقْتُكَ وَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَكَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَيُّكُمْ «أَحْسَنُ عَمَلًا» فِي دَارِ الدُّنْيَا فِي حَيَاتِكُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِكُمْ فَلِذَلِكَ خَلَقْتُ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ وَ الْحَيَاةَ وَ الْمَوْتَ وَ الطَّاعَةَ وَ الْمَعْصِيَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ كَذَلِكَ أَرَدْتُ فِي تَقْدِيرِي وَ تَدْبِيرِي وَ بِعِلْمِيَ النَّافِذِ فِيهِمْ خَالَفْتُ بَيْنَ صُوَرِهِمْ وَ أَجْسَامِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ وَ أَعْمَارِهِمْ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ وَ مَعْصِيَتِهِمْ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الشَّقِيَّ وَ السَّعِيدَ وَ الْبَصِيرَ وَ الْأَعْمَى وَ الْقَصِيرَ وَ الطَّوِيلَ وَ الْجَمِيلَ وَ الدَّمِيمَ وَ الْعَالِمَ وَ الْجَاهِلَ وَ الْغَنِيَّ وَ الْفَقِيرَ وَ الْمُطِيعَ وَ الْعَاصِيَ وَ الصَّحِيحَ وَ السَّقِيمَ وَ مَنْ بِهِ الزَّمَانَةُ وَ مَنْ لَا عَاهَةَ بِهِ فَيَنْظُرُ الصَّحِيحُ إِلَى الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ فَيَحْمَدُنِي عَلَى عَافِيَتِهِ وَ يَنْظُرُ الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ إِلَى الصَّحِيحِ فَيَدْعُونِي وَ يَسْأَلُنِي أَنْ أُعَافِيَهُ وَ يَصْبِرُ عَلَى بَلَائِي فَأُثِيبُهُ جَزِيلَ عَطَائِي وَ يَنْظُرُ الْغَنِيُّ إِلَى الْفَقِيرِ فَيَحْمَدُنِي وَ يَشْكُرُنِي وَ يَنْظُرُ الْفَقِيرُ إِلَى الْغَنِيِّ فَيَدْعُونِي وَ يَسْأَلُنِي وَ يَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَى الْكَافِرِ فَيَحْمَدُنِي عَلَى مَا هَدَيْتُهُ فَلِذَلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ فِيمَا أُعَافِيهِمْ وَ فِيمَا أَبْتَلِيهِمْ وَ فِيمَا أُعْطِيهِمْ وَ فِيمَا أَمْنَعُهُمْ وَ أَنَا اللَّهُ الْمَلِكُ الْقَادِرُ وَ لِي أَنْ أَمْضِيَ جَمِيعَ مَا قَدَّرْتُ عَلَى مَا دَبَّرْتُ وَ لِي أَنْ أُغَيِّرَ مِنْ ذَلِكَ مَا شِئْتُ إِلَى مَا شِئْتُ وَ أُقَدِّمَ مِنْ ذَلِكَ مَا أَخَّرْتُ وَ أُؤَخِّرَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَنَا اللَّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِيدُ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ أَنَا أَسْأَلُ خَلْقِي عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ.
[۳] . إعراب القرآن و بيانه، ج۴، ص۴۴۵
[۴] . برخی از افرادی که به امامان مراجعه می‌کردند به نظرشان بین آیه «وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ- وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ» و آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» تعارض می‌دیدند و امامان در پاسخ ایشان فرموده‌اند که آیه «وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ- وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ» بعد از آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» نازل شده است:
۱) عن دُرُسْت عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ «وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ»؟ قَالَ: فَقَالَ النَّاسُ جَمِيعاً: لَمْ يَرْضَ لَهُمُ الْكُفْرَ، قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»؟ قَالَ: فَقَالَ: خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ.
قَالَ: فَحَدَّثَنِي بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّ جَمِيلًا أَتَى بِهِ زُرَارَةُ، قَالَ: فَقَالَ لَهُ: فَكَيْفَ إِذَا خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ، ثُمَّ صَارُوا غَيْرَ عَابِدِينَ إِذْ صَارُوا مُخْتَلِفِينَ؟
قَالَ: فَقَالَ دُرُسْتُ: قَالَ يَعْقُوبُ بْنُ شُعَيْبٍ: فَأَيْنَ أَنْتَ مِنْ أُخْتِهَا؟
قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: «وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ. إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ»؟قَالَ: فَقَالَ: تِلْكَ قَبْلَ هَذِه. (الأصول الستة عشر (ط – دار الحديث)، ص۲۸۷)
۲) عن يعقوب بن سعيد عن أبي عبد الله ع قال سألته عن قول الله «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» قال: خلقهم للعبادة، قال: قلت و قوله: «وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ- وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ» فقال: نزلت هذه بعد تلك. (تفسير العياشي، ج۲، ص: ۱۶۴)
در نتیجه، برخی گمان کرده‌اند که این بدان معناست که دومی اولی را نسخ کرده است. اما حقیقت این است که نسخ در حوزه واقعیات معنی ندارد و ظاهرا مقصود امام این است که این دومی مرتبه‌اش بعد از اولی است. یعنی خداوند انسان را که آفرید برای عبودیت آفرید (این مرتبه اول و مربوط به نوع انسان و کل انسانها) اما به آنها اختیار هم داد، و برخی از آنها بعد از این اختیار همین راه عبودیت را در پیش می‌گیرند و مشمول رحمتی می‌شوند که خدا بدان خاطر ایشان را آفریده بود.
بازدیدها: ۱۶