ترجمه
و به یاد داشته باشید آنچه از آیات خداوند و حکمت را که در خانه‌های شما تلاوت می‌شود. بدرستی که خداوند همواره لطیف [=باریک‌بین / دارای لطف فراوان] و بسیار آگاه است.
اختلاف قرائت[۱]
نکات ترجمه
«لطیف»
ماده «لطف» در اصل دلالت بر «مدارا» و «کوچکی و ظرافت» دارد (معجم مقاییس اللغة، ج۵، ص۲۵۰) و در واقع دو مفهوم «دقت و ظرافت» و «رفق و مدارا» را در خود جمع کرده و نقطه مقابل غلظت و خشن بودن است. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۳، ص۱۰) چنانکه در زبان فارسی هم ما به این دو وجه توجه می‌کنیم (به دو جمله زیر دقت کنید: او به لطائف امور آگاه است؛ او با ما به لطف رفتار کرد)
همچنین در مورد حرکت‌های خفیف و نامحسوس و پرداختن به امور ظریف هم تعبیر لطف و لطافت به کار برده می‌شود و به همین جهت گاه در مورد اموری که به ادراک حس درنمی‌آید نیز «امور لطیف» گفته می‌شود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۷۴۰)
«لطیف» صیغه مبالغه است و اهل لغت بر این باورند که وقتی به خدا «لطیف» گفته می‌شود این دو معنا با هم لحاظ می‌شود؛ یعنی کسی که رفق در کار، و علم به ظرایف مصلحتها و رساندن این مصلحتها به مخلوقی که اینها برایش مقدر شده را دارد (النهایه ابن‌اثیر، ۴/۲۵۱)؛ هم ریزه‌کاری‌های امور را می‌داند و هم در هدایت و مواجهه با بندگانش با آنها به مدارا رفتار می کند. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۷۴۰)
برخی توضیح داده‌اند اصل در معنای لطیف، لطیف در تدبیر بوده (یعنی تدبیرش چنان دقیق و ظریف است که کوچکترین امور را هم در نظر می‌گیرد و در چیزی را فروگذار نمی‌کند) و لطف به معنای حسن معاشرت و مدارا ورزیدن هم از این باب بوده است که از تدبیر ظریفی برخوردار است و براحتی و به نحو مطلوب در امور مربوط به دیگران مداخله می‌کند. (الفروق فی اللغة، ص۲۱۳)
در هر صورت به نظر می‌رسد در برخی از کاربردهای قرآنی این کلمه، معنای مدارا و لطف کردن غلبه دارد (اللَّهُ لَطيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزيزُ؛ شوری/۱۹) و در برخی از کاربردها، نکته‌بینی و ظرافت به خرج دادن (لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ؛ انعام/۱۰۳)
این ماده در قرآن کریم ۸ بار آمده که هفت بار آن تعبیر «لطیف» و در وصف خداوند متعال است و مورد هشتم، به صورت فعل و به معنای «مدارا کردن و ظرافت به خرج دادن» است (وَ لْيَتَلَطَّفْ؛ کهف/۱۹) که این کلمه کلمه‌ای است که دقیقا در وسط قرآن کریم قرار گرفته است.
«خبیر»
درباره ماده «خبر» برخی بر این باورند که در اصل در دو معنی به کار می‌رود یکی در معنای علم و دیگری در معنای نرمی و سستی، چنانکه به کشاورزی که زمین را شخم می‌زند هم «خبیر» گویند چون زمین را نرم و آماده رویش گیاه می‌کند (معجم مقاييس اللغة، ج۲، ص۲۳۹) اما اغلب این دو معنا را به یک معنا برگردانده و گفته‌اند علمی است که با اطلاع و احاطه دقیق باشد و به کنه معلومات پی ببرد (الفروق فی اللغه، ص۸۶) و کشاورز شخم‌زننده را هم از این جهت خبیر گفته‌اند که به زوایای پنهان مزرعه‌اش کاملا احاطه دارد و هنگام کار همه چیز را تحت نظر قرار می‌دهد (التحقيق فی كلمات القرآن الكريم، ج۳، ص۱۵)
بدین ترتیب «خُبْر» و «خِبْرَةً» مصدر این ماده و به معنای خبردار شدن است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۷۳) و در آیه «قَدْ أَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً» (کهف/۹۱) آن را به معنای علم و معرفت دقیق به حساب آورده‌اند (التحقيق فی كلمات القرآن الكريم، ج۳، ص۱۵)
«خَبَر» را به معنای وسیله اطلاع و رسیدن به علم دانسته‌اند: «سَآتيكُمْ مِنْها بِخَبَرٍ؛ نمل/۷) به معنای این است که بتوانم علم و اطلاعی در این زمینه پیدا کنم. (التحقيق، ج۳، ص۱۵)
«خبیر» اسم فاعل و یا صفت مشبهه از این ماده است و کاربرد آن در مورد خداوند به معنای کسی است که علم به باطن و حقایق امور دارد (التحقيق، ج۳، ص۱۶) و البته برخی این احتمال را هم مطرح کرده‌اند که شاید «خبیر» در مورد خدا به معنای «مُخبِر:خبر دهنده» باشد. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۷۳)
این ماده جمعا ۵۲ بار در قرآن کریم به کار رفته که کاربرد آن یا به صورت «خُبْر» و «خَبَر» – و جمع آن، یعنی: «أَخْبارَ» (مثلا زلزله/۴) – بوده و یا به صورت «خبیر» که ظاهرا[۲] تمامی ۴۵ موردِ این کلمه، در وصف خداوند است.
حدیث
در جلسه ۲۴ حدیثی در معنای لطیف و خبیر گذشت که مجددا تکرار نمی‌شود.
http://yekaye.ir/14-67-al-mulk/
۱) در فرازی از یکی از خطبه‌های امیرالمومنین ع آمده است:
و بدانيد كه هيچ چيز نيست، جز كه دارندهاش از آن سير شود و از داشتن آن دلگير، مگر زندگی؛ چرا که [کسی] در مرگ آسايشی نبيند.
و جز این نیست که آن به منزله حکمت است، كه حيات دل مرده است، چشم كور را بينايی است و گوش كر را شنوايی. سيراب كننده تشنه [حقيقت] است، و سراسر بینيازی و سلامت؛ كتاب خدا، كه: بدان میبينيد، و بدان سخن میگوييد، و بدان میشنويد. اجزای آن همدیگر را تفسير كند، و پارهای بر پاره ديگر گواهی دهد. در خدا [= شناخت خدا] اختلافی ندارد [همه آيههايش، در شناساندن خدا در یک‌راستایند و با هم ناسازگاری‌ای ندارند] و آن را كه همراهش شد، از خدا برنگرداند…
نهج البلاغه، خطبه۱۳۳
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا وَ يَكَادُ صَاحِبُهُ يَشْبَعُ مِنْهُ وَ يَمَلُّهُ إِلَّا الْحَيَاةَ فَإِنَّهُ لَا يَجِدُ فِي الْمَوْتِ رَاحَةً وَ إِنَّمَا ذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ الْحِكْمَةِ الَّتِي هِيَ حَيَاةٌ لِلْقَلْبِ الْمَيِّتِ وَ بَصَرٌ لِلْعَيْنِ الْعَمْيَاءِ وَ سَمْعٌ لِلْأُذُنِ الصَّمَّاءِ وَ رِيٌّ لِلظَّمْآنِ وَ فِيهَا الْغِنَی كُلُّهُ وَ السَّلَامَةُ كِتَابُ اللَّهِ تُبْصِرُونَ بِهِ وَ تَنْطِقُونَ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ وَ يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ وَ لَا يَخْتَلِفُ فِي اللَّهِ وَ لَا يُخَالِفُ بِصَاحِبِهِ عَنِ اللَّه…
۲) حضرت علی ع در یکی از خطبه‌های خود به توضیح اوضاع آخرالزمان پرداخته‌اند. در فرازی از آن یاد می‌کنند از کسانی که:
پس در آن فتنه، مردمى ذهن خود را چنان تيز كنند، كه آهنگر تيغ را زدايد، ديدههاشان به دیدن قرآن روشن شود و تفسیر آن را آویزه گوش کنند و جامهاى حكمت را صبح و شام سر کِشند.
نهج البلاغة، خطبه۱۵۰
ثُمَّ لَيُشْحَذَنَّ فِيهَا قَوْمٌ شَحْذَ الْقَيْنِ النَّصْلَ تُجْلَی بِالتَّنْزِيلِ أَبْصَارُهُمْ وَ يُرْمَی بِالتَّفْسِيرِ فِي مَسَامِعِهِمْ وَ يُغْبَقُونَ كَأْسَ الْحِكْمَةِ بَعْدَ الصَّبُوح
۴) از امیرالمومنین ع روایت شده است:
حکمت را از کجا که باشد بگیر، که گاه حکمت در سینه منافق است و در سینه‌اش خلجان کند تا از آن خارج شود و در سینه مومن که صاحب اصلی آن است آرام گیرد.
نهج البلاغة، حکمت۷۹
وَ قَالَ ع خُذِ الْحِكْمَةَ أَنَّی كَانَتْ فَإِنَّ الْحِكْمَةَ تَكُونُ فِي صَدْرِ الْمُنَافِقِ فَتَلَجْلَجُ فِي صَدْرِهِ حَتَّی تَخْرُجَ فَتَسْكُنَ إِلَی صَوَاحِبِهَا فِي صَدْرِ الْمُؤْمِنِ.[۳]
۵) از امیرالمومنین ع روایت شده است:
این دلها خسته و ملول می‌شود همانند خسته و ملول شدن بدن‌ها؛ پس برای آنها از نکته‌های زیبا و ظریف حکمت چاره‌ای بجویید.
نهج البلاغة، حکمت۹۱ و ۱۹۷
وَ قَالَ ع إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ [الْحِكَم]
تدبر
۱) «وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ»
مقصود از «اذکرن» چیست؟ به تعبیر دیگر، درباره «آیات الله» و «حکمت» چه وظیفه‌ای را متوجه زنان پیامبر ص کرده است؟
الف. به یاد سپردن آنها، به معنای مراقبت در اینکه آنها را فراموش نکنند و آیات قرآن و حکمت‌ها و سخنان پیامبر ص را حفظ کنند (مجمع البيان، ج۸، ص۵۶۰؛ الميزان، ج۱۶، ص۳۱۳)؛ نه اینکه در موقعیت‌های مهم به بهانه گذشت زمان و … خود را به فراموشی بزنند و اظهار بی‌خبری کنند، شبیه آنکه وقتی امیرالمومنین ع در زمان عثمان از عده‌ای از اصحاب که در غدیر حاضر بودند خواست شهادت بدهند برخی ادعا کردند که فراموش کرده‌ایم و خداوند به نفرین حضرت آنها را مبتلا به برص کرد.
ب. به یاد سپردن آنها، به معنای جدی گرفتن آنها در زندگی و عمل کردن بر اساس آن (مجمع البيان، ج۸، ص۵۶۰؛ الميزان، ج۱۶، ص۳۱۳)؛ نه اینکه در موقعیت‌های مهم و در مقام عمل خود را به فراموشی بزنند، شبیه کاری که عایشه در جریان جنگ جمل کرد و هشدارهای پیامبر را نادیده گرفت.
ج. به یاد آوردن آنها، به معنای اینکه آنها را به یاد دیگران بیاورند و دیگران را به آنها متذکر سازند (البحر المحيط، ج۸، ص۴۷۹)؛ مانند اقدام ام‌سلمه که از هر موقعیتی برای حکایت کردن نزول آیه تطهیر برای دیگران بهره می‌جست.
د. به یاد سپردن به معنای شکر آن را به جا آوردن است (قتاده، به نقل مجمع البيان، ج۸، ص۵۶۰) چنانکه در مقام امتنان گفته می‌شود به یاد داشته باش که این کار را برایت کردم؛ یعنی به خاطر این کار شکرگزار باش.
ه. جدی گرفتن منطق دین به جای رسوم جاهلی، به معنای اینکه به آنها بیاموزد که در درون منزلتان چه چیزهایی باید جاری باشد: ذکر آیات خدا و نه آرزوهایی که در دلتان می‌پرورانید؛ زندگی حکیمانه و استوار، و نه حرف مردم یا تربیتی [متناسب با جاهلیت] که از پدرانتان گرفته‌اید. (ایستاده در باد، ص۲۷۱)
و …
۲) «وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ»
مقصود از آیات الله و حکمت چیست؟
الف. آیات قرآن کریم، و سخنان پیامبر ص (البحر المحيط، ج۸، ص۴۷۹)
نکته
با توجه به تعبیر «یتلی: تلاوت می‌شود» اینکه آیات الله به معنای آیات قرآن باشد اولین و واضح‌ترین معنایی است که از این آیه به ذهن می‌رسد؛ و وقتی در کنار «آیات قرآن» از «حکمت» سخن به میان می‌آید، آن هم خطاب به زنان پیامبر، اولین و واضح ترین معنایش احادیث و کلمات پیامبر اکرم ص است که در منزل آنان بیان می‌شد و آنان توفیق شنیدنش را داشتند.
این آیه بخوبی نشان می‌داد قانون «منع کتابت حدیث» که توسط خلیفه دوم و به بهانه «حسبنا کتاب الله: کتاب خدا برای ما کافی است» برقرار شد، اقدامی خلاف صریح آیه قرآن کریم بوده است.
ب. ممکن است حکمت عطف به الله باشد یعنی آیات الله و آیات الحکمة (البحر المحيط، ج۸، ص۴۷۹)، یعنی از باب ذکر خاص بعد از عام باشد که برای تاکید است؛ یعنی آیات قرآن را، بویژه آنجایی که حکمتی بیان می‌شود و شما متوجه آن حکمت می‌شوید به یاد داشته باشید و برای دیگران بازگو کنید.
ج. وحی و عقل، یعنی آیات الله اشاره است به مطالب وحیانی، و حکمت اشاره است به سخنان و اندیشه‌های مستحکمی که عقل بدان دست می‌یابد و صحت آن را می فهمد؛ یعنی منطق دین که مبتنی بر عقل و وحی است را در زندگی همواره به یاد داشته باشید . بر اساس آن عمل کنید. (اقتباس از ایستاده در باد، ص۲۷۱)
د. آیات الله، می‌تواند به معنای معجزات؛ و حکمت، به معنای مطالب حکیمانه‌ای باشد که از پیامبر مشاهده می‌کردند و می‌شنیدند.
د. …
۳) «وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً»
چرا این آیه را با تعبیر «خدا لطیف و خبیر است» به پایان برد؟
(مقدمه تفسیری: این تعبیر پایانی از طرفی می‌تواند همانند اغلب موارد مشابه، صرفا ناظر به مفاد خود همین آیه باشد؛ و از طرف دیگر، چون این آیه، آخرین فراز توصیه‌ها به زنان پیامبر است، می‌تواند ناظر به کل توصیه‌هایی باشد که خطاب به زنان پیامبر ص مطرح فرمود.)
الف. در تعبیر «لطیف»، نرمی و مدارا نهفته است؛ و در تعبیر «خبیر»، نوعی تهدید (البحر المحيط، ج۸، ص۴۷۹)؛ آنگاه:
الف.۱. این تعبیر نوعی وعده و وعید است (= خدا هم به شما لطف دارد و هم از کاری که می‌کنید باخبر است) برای اینکه آنان به توصیه [یا توصیه‌های] مذکور عمل کنند.
الف.۲. با تعبیر «لطیف» آنها را به لطفی که خدا در حق آنها کرده (نعمت همنشینی دائمی با پیامبر ص، نزول آیات در منزل آنها و …) متوجه می‌سازد؛ و با تعبیر «خبیر» آنان را هشدار می‌دهد که وظیفه خود در قبال این لطف را جدی بگیرند.
الف.۳. …
ب. «لطیف» ناظر به تدبیر دقیق و نازک‌بینانه‌ای است که خداوند دارد؛ و «خبیر» اشاره به علم و احاطه خداوند است که همه کارهایش از روی مصلحت می‌باشد (مجمع البيان، ج۸، ص۵۶۰)؛ آنگاه
ب.۱. کسی این زندگی دینی را به شما عرضه کرده است که هم در ریزه‌کاریها وارد است و هم از تمامی مسائل خبر دارد؛ لذا برای شانه خالی کردن از زیر بار این شیوه زندگی، هیچ عذری ندارید. (ایستاده در باد، ص۲۷۲)
ب.۲. اگر چنین لطفی در حق شما کرده که نعمت همسری پیامبر و تلاوت آیات در خانه شما را به شما داده و چنان وظیفه‌ای برعهده شما گذاشته، از سر تدبیری دقیق و احاطه کامل به همه مسائل بوده است.
ثمره اجتماعی
در واقع، این معنا پاسخی است به شبهه‌ای که در برخی از ذهن‌ها هست که چرا رسول الله ص – و یا طبق روایات، برخی از پیامبران دیگر همچون حضرت موسی ع – با چنان زنانی ازدواج کردند که بعدها از موقعیت خود به جای تذکر دادن به آیات الهی سوءاستفاده کردند؛ و حتی سخنانی غیرواقعی را به پیامبر ص نسبت دادند که خلاف صریح آیات قرآن بود. (مانند اینکه در جریان غصب فدک مدعی شدند پیامبر ص فرموده ما ارث نمی‌گذاریم و هرچه از ما می‌ماند صدقه است، بعد خودشان منزلی که از آن پیامبر بود را سهم خود دانستند و اجازه ندادند امام حسن ع در آن دفن شود).
خدا می‌خواهد بفرماید اگر ما چنین روالی را قرار دادیم، همه چیز را تحت کنترل داریم و چیزی از ما فروگذار نخواهد شد. [درباره اینکه حکمت این امور چه بوده در بسیاری از روایات به این نکته اشاره شده که «تا امتحان و ابتلاء دشوارتر شود و سره و ناسره دقیق‌تر از هم جدا شوند]
ب.۳. …
۴) «وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً»
بعد از جمله معترضه‌ای که درباره اصحاب کساء مطرح شد دوباره با ضمیر جمع مونث خطاب را متوجه زنان پیامبر ص می‌کند. درباره اینکه چرا عبارت «انما یرید الله …» در بین آیات مربوط به زنان پیامبر قرار داده شده چند احتمال مطرح شد. (جلسه قبل، تدبر۸) بر اساس این احتمال که این چینش توسط خود پیامبر (یعنی به دستور خدا) انجام شده باشد، چرا این آیه را بعد از آن فراز قرار داده؛ و قبل از «انما یرید الله …» و متصل به فرازهای قبلی که مربوط به زنان پیامبر بود قرار نداد؟
الف. شاید می‌خواهد اشاره کند به خود همین واقعه کساء، و نزول آیه تطهیر. یعنی نزول این آیه و جریان اصحاب کساء در خانه ام‌سلمه – که یکی از زنان پیامبر ص است – رخ داده؛ و از زنان پیامبر می‌خواهد که این گونه آیاتی که در خانه آنها رخ داده را برای دیگران بازگو کنند. از اموری که می‌تواند موید این نکته باشد، اصرار ام‌سلمه است به حکایت این جریان در هر مناسبتی؛ و نیز روایتی از عایشه که در منابع اهل سنت نقل شده که وقتی از او درباره این آیه سوال می‌کنند به ام‌سلمه ارجاع می‌دهد و می‌گوید این آیه‌ای است که در خانه او نازل شده و از او بپرسید.
ب. آیات قبلی که درباره زنان پیامبر ص بود همگی از جنس تهدید و یا آموزش ابتدایی‌ترین امور برای آنان بود. اما این آیه به آنها جایگاه ممتازی می‌بخشد که حال که همسر پیامبر شده‌اند، از این مزیت برخوردارند که پیش از همه در جریان مستقیم نزول بسیاری از آیات قرار بگیرند، پس یک وظیفه متعالی هم برعهده آنها می‌آید که چون جنس این وظیفه با قبلی‌ها متفاوت است جداگانه آمد.
ج. موارد قبلی همگی توصیه‌هایی بود که در ادبیات اسلام برای عموم زنان هم همان توصیه‌ها مطرح می‌شود و مخاطب قرار دادن زنان پیامبر ص صرفا از باب تاکید بیشتر و اولویت آنها به رعایت احکام شرع بوده است؛ اما این آیه از دستوراتی است که خاص زنان پیامبر ص می‌باشد و زنان دیگر از چنین موقعیتی برخوردار نیستند؛ لذا این را مستقل از بقیه دستورات مطرح کرد.
د. …
۵) «وَ قَرْنَ في بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ … وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ…»
قرار گرفتن زن در خانه و حفظ وقار وی و پرهيز از جلوهگرى، به معناى عقب ماندن از علم و حكمت نيست. (تفسير نور، ج۹، ص۳۶۵)
۶) «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ … وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ قَرْنَ في بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ … أَقِمْنَ … آتينَ … أَطِعْنَ … وَ اذْكُرْنَ … إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً»
دستور خداوند به پرهیز از ناز و کرشمه سخن گفتن، استقرار زن در خانه و حفظ وقار، خودداری از خودنمايى و جلوه‌گری، انجام نماز و زكات و اطاعت از خدا و رسول، و ذكر آيات، ناشى از لطف خداوند بر زنان و آگاهى و از مصالح و مفاسد است. (تفسير نور، ج۹، ص۳۶۵)
[۱] . و قرأ زيد بن علي: ما تتلى بتاء التأنيث، و الجمهور: بالياء (البحر المحيط في التفسير، ج۸، ص۴۷۹)
[۲] . کلمه «ظاهرا» را بدین جهت آوردم که شاید تنها در یک مورد بتوان آن را بر غیر خدا هم تطبیق دارد و آن را وصف عام در نظر گرفت: «وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبيرٍ» (فاطر/۱۴)
[۳] . و نیز فرمودند: وَ قَالَ ع الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاق (نهج البلاغة، حکمت۸۰)
بازدیدها: ۲۰