۴۰۲) مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ

ترجمه

کسی که روالش این است که دیدار خدا را امید دارد، پ‍س همانا اجلِ [= مهلت و سرآمد تعیین شده توسط] خداوند قطعا آمدنی است؛ و اوست شنوای دانا.

تقارن روز معلم با میلاد پربرکت سیدالساجدین، زین‌العابدین، امام سجاد ع، که در زمانه استقرار جاهلیت اموی، وظیفه خطیر معلمیِ جامعه را از سر گرفت، مبارک باد

 

نکات ترجمه‌ای و نحوی

«يَرْجُوا» از ماده «رجو» است که این ماده در اصل در دو معنای متفاوت به کار می‌رود: یکی در معنای امید و آرزو و انتظار رسیدن خبر خوش (که در این آیه در همین معناست)؛ و دیگری در معنای «کنار و طرف و حاشیه»ی چیزی (وَ الْمَلَكُ عَلى‏ أَرْجائِها: فرشتگان در نواحی و اطراف آسمان مستقرند؛ الحاقة/۱۷)؛ و با اینکه این کلمه در مقابل کلمه «خوف» است (خوف، انتظار امر ناخوشایند را داشتن است) اما اغلب اهل لغت بر این باورند که گاهی کلمه «رجا» در مورد خوف و نگرانی هم به کار می‌رود و آیه »ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً، نوح/۱۳» را از این باب می‌دانند. (معجم المقاييس اللغة، ج‏۲، ص۴۹۴-۴۹۵؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص۳۴۶)

البته ماده «رجأ»  به معنای «تاخیر انداختن» (مثلا: تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُن‏؛ احزاب/۵۳) را غالبا متمایز از «رجو» به معنای انتظار داشتن دانسته‌اند (معجم المقاييس اللغة، ج‏۲، ص۴۹۵)؛ هر چند برخی احتمال می‌دهند که این دو کلمه در اشتقاق کبیر به هم برگردند، چرا که انتظار کشیدن هم با نوعی تاخیر در وقوع واقعه مورد انتظار، همراه است؛ و بر همین اساس، در مورد برخی کلمات قرآنی که عده‌ای آن را از ماده «رجو» دانسته‌اند، احتمال اینکه از ماده «رجأ» به معنای تاخیر باشد هم مطرح شده است،[۱] چنانکه در آیات «أَرْجِهْ وَ أَخاهُ» (اعراف/۱۱؛ شعراء/۳۶) ، «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ‏» (توبه/۱۰۶) [که در قرائتی دیگر، «مرجئون» هم خوانده شده (کتاب العین، ج۶، ص۱۷۴)] و «الْمَلَكُ عَلى‏ أَرْجائِها» هر دو قول مطرح شده است. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏۴، ص۷۹-۸۲)

«كانَ يَرْجُوا» قبلا بیان شد که وقتی «کان» قبل از فعل مضارع بیاید دلالت بر استمرار و وجود یک وضعیت همیشگی‌ای در آن فعل می‌کند. (جلسه۳۴ http://yekaye.ir/ya-seen-36-30/ )

«لِقاء» از ماده «لقی» به معنای به معنای مواجهه و مقابل هم قرار گرفتن و به هم رسیدن است که قبلا درباره‌اش توضیح داده شد. (جلسه۱۳۲ http://yekaye.ir/yunus-010-007/)

«أَجَل» دارای معانی متعددی است که یکی از معانیش «وقت معین» و «غایت تعیین‌شده» برای چیزی است که درباره آن قبلا توضیح داده شد (جلسه۲۵۴ http://yekaye.ir/al-aaraf-7-34/ )

«لَآتٍ» = «لـ» (لام مزحلقه، برای تاکید) + «آتٍ» (که در اصل اسم فاعل از ماده «أتی» و به صورت «آتِیٌ» بوده است)

«هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ» «هو» مبتداست و «السمیع» خبر اول، و «العلیم» خبر دوم است؛ و چون «الـ» روی خبر آمده دلالت بر حصر (یا تاکید شدید) می‌کند.

شأن نزول

از ابن عباس در مورد آیه «کسی که روالش این است که دیدار خدا را امید دارد، پ‍س همانا اجلِ [= مهلت و سرآمد تعیین شده توسط] خداوند قطعا آمدنی است» (آیه۴) نقل شده است که این آیه در مورد بنی هاشم نازل شد که در میان آنها حمزه بن عبدالمطلب و عبیدة بن حارث هستند؛ و در مورد آنها بود که نازل شد «و کسی که جهاد کرد پس تنها برای خود جهاد می‌کند» (آیه۵)

[توجه: در نقل‌های اهل سنت، اسم حضرت علی ع هم آمده، که اینها سه نفری‌اند که در ابتدای جنگ بدر به مبارزه تن به تن رفتند و هر سه پیروز شدند: شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج‏۲، ص۱۷۲]

تفسير فرات الكوفي، ص۳۱۹

فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي [هَذِهِ‏] الْآيَةِ «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ» نَزَلَتْ فِي بَنِي هَاشِمٍ مِنْهُمْ [علیٌّ و] حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ‏ وَ عُبَيْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ «وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ».[۲]

حدیث

توجه

تمامی احادیث جلسه۱۳۲ (بویژه حدیث۵ که متن همین آیه هم در آن مورد توجه واقع شده) به آیه حاضر مرتبط است؛ و چون یکبار بیان شد از آوردن مجدد آنها خودداری می‌شود.

از طریق لینک زیر می‌توانید همگی را مطالعه کنید: http://yekaye.ir/yunus-010-007/

۱) امیرالمومنین ع در فرازی از نامه‌ای که هنگام انتصاب مالک اشتر به حکومت مصر برای مردم آنجا نوشتند، درباره چرایی سکوتشان در مساله غصب خلافت، و در عین حال، جدیتشان بعد از قتل عثمان، توضیح می‌دهند تا به اینجا می‌رسند که:

به خدا اگر بتنهایی با آنها مواجه می‌شدم، و آنان زمين را پر مى‏كردند، نه باكی داشتم و نه مى‏هراسيدم؛ كه من نسبت به گمراهى‌ای که آنان در آن‌اند و هدایتی که من برآنم، کاملاً بصیر و متکی به یقینی از جانب پروردگارم هستم؛ و همانا من به دیدار خداوند واقعا مشتاق، و نسبه به ثواب نیکویش جدّاً منتظر و امیدوارم.

ليكن دريغم آمد كه کار این امت را بيخردان و تبهكاران عهده‌دار شوند، و مال خدا را بین خود بگردانند و بندگان او را به خدمت گمارند، و با پارسايان در پيكار باشند و فاسقان را يار؛ چه، از آنان كسى است كه در ميان شما شراب حرام نوشيد و حد اسلام بر او جارى گرديد، و از آنان كسى است كه به اسلام نگرويد تا بخششهايى بدو عطا گرديد، و اگر نه از حكومت اينان بر شما مى‏ترسيدم، شما را بر نمى‏انگيختم و سرزنشتان نمى‏كردم، و به فراهم آمدنتان نمى‏خواندم و تشویق‌تان نمی‌کردم، و همین که سر باز می‌زديد و سستى می‌گرفتيد به حال خود رهایتان مى‏كردم.

نهج البلاغه، نامه۶۲

و من كتاب له ع إلى أهل مصر مع مالك الأشتر [رحمه الله‏] لما ولاه إمارتها

… إِنِّي وَ اللَّهِ لَوْ لَقِيتُهُمْ وَاحِداً وَ هُمْ طِلَاعُ الْأَرْضِ كُلِّهَا مَا بَالَيْتُ وَ لَا اسْتَوْحَشْتُ وَ إِنِّي مِنْ ضَلَالِهِمُ الَّذِي هُمْ فِيهِ وَ الْهُدَى الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ لَعَلَى بَصِيرَةٍ مِنْ نَفْسِي وَ يَقِينٍ مِنْ رَبِّي وَ إِنِّي إِلَى لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ وَ [لِحُسْنِ‏] حُسْنِ ثَوَابِهِ لَمُنْتَظِرٌ رَاج‏.[۳]

وَ لَكِنَّنِي آسَى أَنْ يَلِيَ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا فَيَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ عِبَادَهُ خَوَلًا وَ الصَّالِحِينَ حَرْباً وَ الْفَاسِقِينَ حِزْباً فَإِنَّ مِنْهُمُ الَّذِي قَدْ شَرِبَ فِيكُمُ الْحَرَامَ وَ جُلِدَ حَدّاً فِي الْإِسْلَامِ وَ إِنَّ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ يُسْلِمْ حَتَّى رُضِخَتْ لَهُ عَلَى الْإِسْلَامِ الرَّضَائِخُ فَلَوْ لَا ذَلِكَ مَا أَكْثَرْتُ تَأْلِيبَكُمْ وَ تَأْنِيبَكُمْ وَ جَمْعَكُمْ وَ تَحْرِيضَكُمْ وَ لَتَرَكْتُكُمْ إِذْ أَبَيْتُمْ وَ وَنَيْتُم‏ …

 

۲) یکی از خطبه‌های معروف نهج‌البلاغه، خطبه متقین است. البته آن گونه که در منابع معتبر با ذکر سند آمده، اصل مساله درباره شیعه واقعی است.

حکایت مطلب چنین است که نوف بکالی (یکی از اصحاب امیرالمومنین ع) می‌گوید: یکبار امیرالمومنین ع کاری داشت، من، جندب، و ربیع بن خثیم و برادرزاده‌‌اش همام را طلبید و ما خوشحال به سراغ ایشان رفتیم و وقتی به ایشان رسیدیم که داشتند از مسجد خارج می‌شدند. ما هم همراهش شدیم که به گروهی از متدینین رسیدیم که با هم نشسته بودند و تعریف می‌کردند و می‌خندیدند و سر به سر همدیگر می‌گذاشتند. وقتی حضرت علی ع به آنها رسید سریع بلند شدند و سلام و علیکی رد و بدل شد. سپس حضرت فرمود: شما از کدام قوم‌اید؟

گفتند: از شیعیان شما، یا امیرالمومنین!

فرمودند: از سر محبت؟! [ظاهرا یعنی: خالصانه؟!] بعد فرمودند: فلانی‌ها! چرا نشانه‌های شیعیان و زیورهای دوستان ما اهل بیت را در شما نمی‌بینم؟

آنها از خجالت سر به زیر افکندند. جندب و ربیع گفتند: نشانه و صفات شیعیان [واقعی] شما چیست؟ یا امیرالمومنین!

حضرت از جواب دادن طفره رفتند و فرمودند: «تقوای الهی داشته باشید و نیکی کنید که خداوند همراه کسانی است که تقوا دارند و نیکوکارند.» (نحل/۱۲۸)

همام که شخصی عابد و مجتهد [کوشا] بود، گفت: به حق کسی که شما اهل بیت را کرامت بخشید و خاص‌تان کرد و خلعت‌تان داد و از فضل خود شما را برتری بخشید، ما را از صفات شیعیان [واقعی] خود آگاه کنید.

فرمودند: قسم نده! که همگی شما را آگاه خواهم کرد. سپس دست همام را گرفتند و وارد مسجد شده، دو رکعت نماز گزاردند و رو به ما کردند و عده‌ای هم دور ما حلقه زدند؛ پس با حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبرش آغاز کرده، فرمودند:

[سپس وارد متن خطبه می‌شود که در فرازی از آن، در وصف شیعیان واقعی (یا به تعبیر تهج‌البلاغه، متقین) آمده است]

در بلاها چنان‌اند که گویی در آسایش واقع‌اند، از باب رضا به خواست خدا؛ و اگر نبود «اجل» [مهلت عمر] که خداوند برایشان مقرر فرموده، چشم برهم‌زدنی روحشان در پیکرشان قرار نمی‌گرفت به خاطر شوق دیدار خداوند و ثواب او، و ترس از عقاب او.

كنز الفوائد، ج‏۱، ص۹۰؛ نهج البلاغه، خطبه۱۹۳

وَ أَخْبَرَنِي أَيْضاً أَبُو الرَّجَاءِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ طَالِبٍ الرَّازِيُّ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّيْبَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِيُّ الْحَسَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْوَابِشِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي عَاصِمُ بْنُ حُمَيْدٍ الْخَيَّاطُ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّيْبَانِيُّ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الْبُنْدَارُ بِالْكُوفَةِ مِنْ أَصْلِ كِتَابِهِ وَ هَذَا الْحَدِيثُ بِلَفْظِهِ وَ هُوَ أَتَمُّ سِيَاقَةً قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ حَدَّثَنَا مَالِكُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ قَوْمِهِ يَعْنِي يَحْيَى ابْنَ أُمِّ الطَّوِيلِ أَنَّهُ أَخْبَرَهُ عَنْ نَوْفٍ الْبِكَالِيِّ

قَالَ: عَرَضَتْ لِي إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع حَاجَةٌ فَاسْتَبْعَثْتُ إِلَيْهِ جُنْدَبَ بْنَ زُهَيْرٍ وَ الرَّبِيعَ بْنَ خَيْثَمٍ وَ ابْنَ أَخِيهِ هَمَّامَ بْنَ عُبَادَةَ بْنِ خَيْثَمٍ وَ كَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْبَرَانِسِ فَأَقْبَلْنَا مُعْتَمِدِينَ لِقَاءَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَأَلْفَيْنَاهُ حِينَ خَرَجَ يَؤُمُّ الْمَسْجِدَ فَأَفْضَى وَ نَحْنُ مَعَهُ إِلَى نَفَرٍ مُتَدَيِّنِينَ قَدْ أَفَاضُوا فِي الْأُحْدُوثَاتِ تَفَكُّهاً وَ بَعْضُهُمْ يُلْهِي بَعْضاً فَلَمَّا أَشْرَفَ لَهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَسْرَعُوا إِلَيْهِ قِيَاماً فَسَلَّمُوا وَ رَدَّ التَّحِيَّةَ ثُمَّ قَالَ مَنِ الْقَوْمُ؟

فَقَالُوا أُنَاسٌ مِنْ شِيعَتِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ.

فَقَالَ لَهُمْ حُبّاً ثُمَّ قَالَ يَا هَؤُلَاءِ مَا لِي لَا أَرَى فِيكُمْ شِيمَةَ شِيعَتِنَا وَ حِلْيَةَ أَحِبَّتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ؟!

فَأَمْسَكَ الْقَوْمُ حَيَاءً. قَالَ نَوْفُ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ جُنْدَبٌ وَ الرَّبِيعُ فَقَالا مَا سِمَةُ شِيعَتِكُمْ وَ صِفَتُهُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؟

فَتَثَاقَلَ عَنْ جَوَابِهِمَا فَقَالَ اتَّقِيَا اللَّهَ أَيُّهَا الرَّجُلَانِ وَ أَحْسِنَا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ.

فَقَالَ هَمَّامُ بْنُ عُبَادَةَ وَ كَانَ عَابِداً مُجْتَهِداً أَسْأَلُكَ بِالَّذِي أَكْرَمَكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ خَصَّكُمْ وَ حَبَاكُمْ وَ فَضَّلَكُمْ تَفْضِيلًا إِلَّا أَنْبَأْتَنَا بِصِفَةِ شِيعَتِكُمْ؟!

فَقَالَ لَا تُقْسِمْ فَسَأُنَبِّئُكُمْ جَمِيعاً وَ أَخَذَ بِيَدِ هَمَّامٍ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَسَبَّحَ رَكْعَتَيْنِ وَ أَوْجَزَهُمَا وَ أَكْمَلَهُمَا ثُمَّ جَلَسَ وَ أَقْبَلَ عَلَيْنَا وَ حَفَّ الْقَوْمُ بِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ ص ثُمَّ قَال:‏

نَزَلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِي الْبَلَاءِ كَالَّذِينَ نَزَلَتْ مِنْهُمْ فِي الرَّخَاءِ رِضًى عَنِ اللَّهِ بِالْقَضَاءِ فَلَوْ لَا الْآجَالُ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَهُمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِي أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَيْنٍ شَوْقاً إِلَى لِقَاءِ اللَّهِ وَ[۴] الثَّوَابِ خَوْفاً مِنَ الْعِقَاب.‏

 

۳) از امام صادق ع روایت شده است:

حقیقتا هیچ راحتی‌ای برای مومن نیست مگر در دیدار پروردگارش،؛

و ماسوای آن [راحتی در] چهار چیز است:

صَمت [سکوت از روی تامل] که با آن، حال و وضع دل و نفس خود را در آنچه بین تو و پدیدآورنده‌ات گذشته، بشناسی؛

خلوتی که با آن از آفات زمانه، آشکارا و پنهانی، نجات یابی؛

گرسنگی‌ای که شهوت‌رانی‌ها و وسوسه‌ها را با آن بمیرانی؛

و شب‌زنده‌داری‌ای که با آن دلت را نورانی کنی و طبیعتت را صفا دهی و روحت را بدان پاک گردانی.

مصباح الشريعة، ص۱۱۵

قَالَ الصَّادِقُ ع

لَا رَاحَةَ لِمُؤْمِنٍ عَلَى الْحَقِيقَةِ إِلَّا عِنْدَ لِقَاءِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مَا سِوَى ذَلِكَ فَفِي أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ صَمْتٍ تَعْرِفُ بِهِ حَالَ قَلْبِكَ وَ نَفْسِكَ فِيمَا يَكُونُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ بَارِئِكَ وَ خَلْوَةٍ تَنْجُو بِهَا مِنْ آفَاتِ الزَّمَانِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ جُوعٍ تُمِيتُ بِهِ الشَّهَوَاتِ وَ الْوَسْوَاسَ وَ سَهَرٍ تُنَوِّرُ بِهِ قَلْبَكَ وَ تُصَفِّي بِهِ طَبْعَكَ وَ تُزَكِّي بِهِ رُوحَكَ.[۵]

تدبر

۱) «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ …»

نفرمود «من یرجو: کسی که امید دارد»؛ بلکه فرمود «من کان یرجو» یعنی کسی که روالش این است که دیدار خدا را امید دارد.

یعنی هستند در عالم کسانی که نه تنها به دیدار پروردگارشان امیدوارند، بلکه مدار زندگی‌شان را بر این دیدار بسته‌اند.

آنان‌اند که می‌فهمند راحتی و خوشی جز در دیدار پروردگار نیست. (حدیث۳)

خداوند ان‌شاء الله چنین زندگی‌ای روزی همه ما کند!

 

۲) «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ»

«کسی که روالش این است که دیدار خدا را امید دارد، پ‍س همانا اجلِ الهی قطعا آمدنی است.»

یعنی،

به کسی که زندگی‌اش را بر مدار دیدار خدا تنظیم کرده، مرگ را مژده می‌دهند.

این چنین است که عده‌ای شهادت‌طلب می‌شوند؛

و نه فقط امیرالمومنین است که بشدت مشتاق لقاءالله بود (حدیث۱) و می‌فرمود «به خدا سوگند قطعا انس پسر ابوطالب با مرگ، بیش از انس طفل با سینه مادرش است‏» (نهج‌البلاغه، خطبه۵)[۶]

بلکه شیعیان واقعی‌اش هم به گونه‌ای‌اند که «اگر خداوند مهلت زندگی را برایشان مقدر نکرده بود، لحظه‌ای روحشان در این پیکر خاکی قرار نمی گرفت.» (حدیث۲)

ثمره اخلاقی

اگر از مرگ فرار می‌کنیم و حتی از سخن گفتن و شنیدن درباره‌اش بیزاریم، یعنی یک جای کارمان می‌لنگد و در ادعای دوستی با خدا چندان صادق نیستیم.

 

۳) «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ»

تعبیر پایانی آیه (اوست شنوای دانا)، برهانی است بر جملات قبلی آن:

کسی که روالش این است که دیدار خدا را امید دارد، بداند که امیدش روا خواهد شد و اجل و مهلتی که خدا برای زندگی او قرار داده، حتما خواهد رسید.

چرا؟

چون خداوند این درخواست را می‌شنود و بدان آگاه است. پس آن را اجابت می‌کند.

 

۴) «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ»

در آیات قبل، خبر داد که وقتی افراد ادعای ایمان می‌کنند، خداوند آنها را به فتنه می‌اندازد تا راستگو از دروغگو متمایز شود.

این آیه در مورد آنانی است که از آزمون سربلند می‌آیند؛ و بقدری این ایمان صادقانه و امید به لقاء الله با هم تلازم دارند که به جای اینکه بفرماید «کسانی که در ادعای ایمانشان صادق بودند»، فرمود «کسی که روالش این است که به خدا امیدوار باشد.» یعنی «کسی که به دیدار خدا امید دارد» همان کسی است که ایمان آورده و در ایمانش صادق بوده است. (المیزان، ج۱۶، ص۱۰۲) در آیه دیگری (بقره/۹۴) هم می‌فرماید: «قُلْ إِنْ كانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين‏: بگو اگر سرای آخرت نزد خدا خالصانه برای شما، و نه برای بقیه مردم، است؛ پس مرگ را آرزو کنید، اگر راست می‌گویید.»

نکته مهم دین‌شناسی

در تفکر دینی، مبدأ و معاد کاملا به هم وابسته است: کسی که خدا را واقعا باور دارد (آمن)، حتما امید دارد (یرجو) به اینکه به سوی او برمی‌گردد و پایان کارش لقاء الله است؛ باور به خدا بدون امید به دیدار او لغو است.[۷]

شاید مهمترین مشکل کافران و منافقان هم، مساله معاد است تا مبدأ. یعنی نه‌تنها منافقان، بلکه حتی بسیاری از کافران، با اعتقاد به «خدا صرفاً به عنوان مبدأ»، مشکلی ندارند.  (عنکبوت/۶۱؛ لقمان/۲۵؛ زمر/۳۸؛ زخرف/۲۳) مشکل وقتی است که قرار باشد خدا در زندگی ما حضور داشته باشد، برای زندگی ما برنامه بدهد و در آخر هم سر و کار ما به او بیفتد. اینجاست که بهانه‌جویی‌ها شروع می‌شود.

در مقابل، کسی که به خدا واقعا ایمان دارد، او را در زندگی خود جدی می‌گیرد؛ و اساساً به این امید زندگی می‌کند که بتواند لایق دیدار او شود.

ثمره اجتماعی

اگر می‌خواهیم دینداری افراد در جامعه عمیق و اصیل و واقعی شود، باید مساله مرگ آگاهی را تقویت کنیم.

 

۵) «يَقُولُوا آمَنَّا … فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذينَ صَدَقُوا … مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ»

از مقایسه آیات ۲ تا ۵ سوره عنکبوت می‌توان نتیجه گرفت:

کسی که به خدا واقعا ایمان دارد، اساساً به امید رسیدن به دیدار او زندگی می‌کند و خبر مرگ برایش یک مژده است. (تدبر۲) و لذا می‌توان شاخص سنجش دینداری را میزان مرگ‌آگاهی و شهادت‌طلبی در جامعه دانست.

ثمره در تحلیل جامعه‌شناسی (ارائه شاخص برای سنجش دینداری)

این آیه «شاخص» برای سنجش دینداری واقعی می‌دهد. دینداری واقعی، لزوما در گروی رعایت بسیاری از رفتارهای اخلاقی نیست، چرا که می‌توان بسیاری از این گونه رفتارها را با عادت و تلقین و … در مردم نهادینه کرد. وقتی تحلیلی انجام می‌شود که نتیجه‌اش این است که برخی کشورهای کافر و منکر خدا در «شاخص‌های دینداری» بالاتر از جوامع معتقد به خدا هستند، معلوم است که این شاخص‌ها خودساخته و بی‌اعتبارند و با سطحی‌نگری تدوین شده‌اند.

دینداری واقعی در شرایط بحرانی است که خود را نشان می‌دهد. (اساساً همه خصلت‌های عمیق آدمی، مانند عشق و ایمان و … ، در شرایط بحرانی است که واقعی بودن یا نبودنشان معلوم می‌شود.)

لذا این آیات ابتدا تاکید کرد که دینداری واقعی دینداری‌ای است که به فتنه بیفتد و سربلند بیرون آید.

اما آیا حتما باید آزمون شدید واقعی (فتنه) رخ دهد،‌ تا بتوانیم میزان دینداری انسان‌ها را بسنجیم؟

ظاهرا این آیه،‌ پاسخ می‌دهد که خیر! راه دیگری هم هست:

آنان که واقعا دیندارند، شوق لقاءالله دارند و نه‌تنها از مرگ نمی‌ترسند، بلکه مشتاق آن‌اند؛ پس می‌توان شاخصی برای سنجش میزان جدی بودن دینداری در جامعه ارائه داد:

ببینید چقدر شوق لقاءالله و آمادگی برای مرگ در آن جامعه‌ زنده است.

به همین جهت است که مادام که فرهنگ شهادت در جامعه زنده باشد، علی رغم همه ناملایمات، هنوز می‌توان این جامعه را واقعا در مسیر دینداری دانست.

و آنان که با بهانه‌های مختلف، سعی در تضعیف و تحقیر فرهنگ شهادت‌طلبی در جامعه دارند، دشمنان اصلی دینداری واقعی‌اند.

 

---

[۱] . از جمله در مورد «وَ الْمَلَكُ عَلى‏ أَرْجائِها» (الحاقة/۱۷) این احتمال را مطرح کرده‌اند «و لا يبعد أن تكون هذه الكلمة أيضا مأخوذة من الرجاء مهموزا، فتكون بمعنى التأخير و المتأخّر، و المعنى حينئذ: و الملائكة ظاهرة و مستقرّة فيما وراء الحجاب و السماء و في أطرافها و جوانبها المتأخّرة. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏۴، ص۸۲)

[۲] . همین مطلب به نحو دیگری در کتب اهل سنت هم روایت شده است:

أَخْبَرَنَا إِلْيَاسُ بْنُ الْفَضْلِ حَدَّثَنَا نَوْفَلُ بْنُ دَاوُدَ، عَنِ ابْنِ السَّائِبِ، عَنْ أَبِي صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّهَا [= أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ] نَزَلَتْ فِي عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ ابْنَيْ رَبِيعَةَ، وَ الْوَلِيدِ بْنِ عُتْبَةَ، وَ هُمُ الَّذِينَ بَارَزُوا بَنِي هَاشِمٍ عَلِيّاً وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ بْنَ الْحَارِثِ فَقَتَلَهُمْ اللَّهُ وَ أَنْزَلَ فِيهِمْ: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا [أَيْ‏] يُعْجِزُونَا بِالنَّقِمَةِ ساءَ ما يَحْكُمُونَ لِأَنْفُسِهِمْ- فَقُتِلُوا يَوْمَ بَدْرٍ، وَ نَزَلَتْ فِي الثَّلَاثَةِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عَلِيٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ يَقُولُ: يَخَافُ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ، فَإِنَّ الْبَعْثَ لَآتٍ أَيْ لَكَائِنٌ.

[۳] این حدیث چقدر نزدیک است به این جمله حضرت که: «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّه‏» (نهج‌البلاغه، خطبه۵) که در جلسه۳۲، حدیث۳ گذشت..  http://yekaye.ir/57-29-al-ankabut/

و نیز چقدر شبیه است به خطبه‌ای که امام حسین ع در مسیر کربلا خواندند که در جلسه۱۶۰، حدیث۳ گذشت: http://yekaye.ir/al-araf-007-51/

وَ قَالَ ع فِي مَسِيرِهِ إِلَى كَرْبَلَاءَ:  إِنَّ هَذِهِ الدُّنْيَا قَدْ تَغَيَّرَتْ وَ تَنَكَّرَتْ وَ أَدْبَرَ مَعْرُوفُهَا فَلَمْ يَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ كَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ وَ خَسِيسُ عَيْشٍ كَالْمَرْعَى الْوَبِيلِ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ الْحَقَّ لَا يُعْمَلُ بِهِ وَ أَنَّ الْبَاطِلَ لَا يُتَنَاهَى عَنْهُ لِيَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ فِي لِقَاءِ اللَّهِ مُحِقّاً فَإِنِّي لَا أَرَى الْمَوْتَ إِلَّا سَعَادَةً وَ لَا الْحَيَاةَ مَعَ الظَّالِمِينَ إِلَّا بَرَماً إِنَّ النَّاسَ عَبِيدُ الدُّنْيَا وَ الدِّينُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّيَّانُونَ. (تحف العقول، ص۲۴۵)

[۴] . در نهج البلاغه عبارت « إِلَى لِقَاءِ اللَّهِ وَ» را ندارد

[۵] . این سه روایت هم به موضوع آیه مرتبط است که برای رعایت اختصار در کانال نگذاشتم:

(۱) حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ حَدَّثَنِي سَعِيدُ بْنُ جَنَاحٍ «۲» عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِيِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ …فَقَالَ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يُفْتَحُ لِوَلِيِّ اللَّهِ مِنْ مَنْزِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَى قَبْرِهِ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ بَاباً يَدْخُلُ عَلَيْهَا رَوْحُهَا وَ رَيْحَانُهَا وَ طِيبُهَا وَ لَذَّتُهَا وَ نُورُهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَيْسَ شَيْ‏ءٌ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ لِقَاءِ اللَّهِ قَالَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ عَجِّلْ عَلَى قِيَامِ السَّاعَةِ حَتَّى أَرْجِعَ إِلَى أَهْلِي وَ مَالِي فَإِذَا كَانَتْ صَيْحَةُ الْقِيَامَةِ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ مَسْتُورَةً عَوْرَتُهُ مُسَكَّنَةً رَوْعَتُهُ قَدْ أُعْطِيَ الْأَمْنَ وَ الْأَمَانَ وَ بُشِّرَ بِالرِّضْوَانِ وَ الرَّوْحِ وَ الرَّيْحَانِ وَ الْخَيْرَاتِ الْحِسَانِ فَيَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَكَانِ اللَّذَانِ كَانَا مَعَهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا. (الإختصاص، ص۳۴۹)

(۲) قال علی ع: مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ سَلَا عَنِ الدُّنْيَا. (عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص۴۴۸؛ غرر الحكم و درر الكلم، ص۶۱۵؛ ح۷۷۵)

(۳) وَ عَلَى الْخَاتَمِ الَّذِي أُخِذَ مِنْ يَدِهِ (الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ) يَوْمَ قُتِلَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عُدَّةُ لِقَاءِ اللَّه‏ (دلائل الإمامة، ص۱۸۱)

[۶] . «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّه»

[۷] . (نیازی به توضیح ندارد که این دیدار، نه با چشم سر، که با چشم دل انجام می‌شود. توضیح بیشتر در احادیث و تدبرهای جلسه ۳۸۱ http://yekaye.ir/al-qiyamah-75-23/)

بازدیدها: ۸۸