ترجمه
از این رو خواستیم که پروردگارشان برایشان تبدیل کند [آن فرزند را] به بهتر از او در پاکی، و نزدیکتر در دل‌رحمی.
نکات ادبی
«زَكاةً»
چنان که قبلا بیان شد ماده «زکو» یا «زکی» دلالت می‌کند بر نمو و زیادتی که توأم با نوعی طهارت ویا برکت باشد. و از این ریشه، کلمه «تزکیه» معروف است که در قرآن کریم هم در معنای ممدوح (تطهیر نفس از آلودگی: فاطر/۱۸، شمس/۹) و هم در معنای مذموم (خودستایی و خود را از آلودگی‌ها منزه دیدن: نساء/۴۹، نجم/۳۲) به کار رفته است.
همچنین اشاره شد که کلمه «زکیه» توسط حضرت موسی ع در آیه ۷۸ را غالبا به معنای «کسی که گناهی ندارد» (بیگناه) دانسته‌اند (جلسه ۶۵۵ http://yekaye.ir/al-kahf-18-74/ ) و طبیعی است که استفاده از همین کلمه در پاسخ حضرت خضر، نسبتی با معنایی که حضرت موسی ع به کار برد داشته باشد.
«رُحْماً»
از ماده «رحم» است که اصل این ماده را به معنای «رقت قلبی که توام با احسان کردن باشد» دانسته اند که در مورد خداوند تنها به معنای احسان می‌باشد.[۱]
جلسه۸۹ http://yekaye.ir/yunus-010-058/
در اینجا صرفا می‌افزاییم که «الرُّحُم» مصدر، و به همان معنای «الرَّحْمة» است (الفائق فى غريب الحديث، ج۲، ص۲۸؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۲۳۴) و وقتی می‌گویند «ما أقرب رُحمَ فلانٌ» به معنای این است که: فلانی چقدر فرد مهربان و نیکوکاری (ذا مَرْحَمَةٍ و بِرٍّ) است» (كتاب العين، ج۳، ص۲۲۴) و گفته‌اند تعبیر «وَ أَقْرَبَ رُحْماً» در این آیه، یعنی نسبت به پدر و مادرش بسیار مهربانتر از آن پسرکی بود که خضر او را به قتل رساند. (در جلسه ۱ بعدا مطلب بسیار کاملتر شد)
اختلاف قرائت
کلمه «یبدلهما» به صورت «يُبْدِلَهُما» و «يُبَدِّلَهُما» قرائت شده است، همچنین کلمه «رحما» هم به صورت «رُحْماً» و هم به صورت «رُحُماً» قرائت شده و در قرائت غیرمشهوری به صورت «رَحِماً» هم قرائت شده است.
مجمع البيان، ج۶، ص۷۴۸-۷۴۹[۲]؛ البحر المحيط، ج۷، ص۲۱۵[۳]
حدیث
۱) از امام صادق ع درباره این سخن خداوند سوال شد که می‌فرماید «از این رو خواستیم که پروردگارشان برایشان تبدیل کند [آن فرزند را] به بهتر از او در پاکی، و نزدیکتر در دل‌رحمی.» حضرت فرمود:
برایشان دختری به دنیا آمد که از آن دختر پسری به دنیا آمد که پیامبر بود.
تفسير العياشي، ج۲، ص۳۳۶
عَنْ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي قَوْلِ اللَّهِ «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً» قَالَ وُلِدَتْ لَهُمَا جَارِيَةٌ فَوَلَدَتْ غُلَاماً فَكَانَ نَبِيّاً.
۲) از امام صادق ع درباره این آیه که می‌فرماید «و اما آن پسرک، پدر و مادرش مومن بودند؛ و ترسیدیم که آن دو را با سرکشی و کفر دربرگیرد؛ از این رو خواستیم که پروردگارشان برایشان تبدیل کند [آن فرزند را] به بهتر از او در پاکی، و نزدیکتر در دل‌رحمی.» فرمودند: همانا خداوند عز و جل به جای آن پسر به آنان دختری داد که از [نسلِ] او، هفتاد پیامبر به دنیا آمد.
من لا يحضره الفقيه، ج۳، ص۴۹۱؛ تفسير العياشي، ج۲، ص۳۳۷[۴]
فِي رِوَايَةِ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع … قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ أَمَّا الْغُلامُ فَكانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينا أَنْ يُرْهِقَهُما طُغْياناً وَ كُفْراً فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً» قَالَ أَبْدَلَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَكَانَ الِابْنِ ابْنَةً فَوُلِدَ مِنْهَا سَبْعُونَ نَبِيّاً.[۵]
تدبر
۱) «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً»
اگر خداوند چيزى را از مؤمن گرفت، بهتر از آن را به او مىدهد. (تفسير نور، ج۷، ص۲۱۳)
۲) «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً»
در آیه۷۸ (جلسه ۶۵۵ http://yekaye.ir/al-kahf-18-74/ ) حضرت موسی ع وقتی خواست خضر ع را به خاطر کشتن آن پسرک مذمت کند، تعبیر «زکیّة» را برای آن پسر به کار برد. اینجا هم وقتی حضرت خضر ع می‌خواهد پاسخ دهد، از تعبیر «خَيْراً مِنْهُ زَكاةً» استفاده می‌کند؛ یعنی می‌خواهد بفهماند:
الف. اگر تو دغدغه «زکیّة» بودن آن مقتول را داری، غیر از اینکه تلقی‌ات غلط است و او اهل طغیان و کفر است (آیه۸۰) خداوندی که این دستور را صادر کرده، «زکیة» بهتر از این را جایگزین او خواهد کرد.
ثمره اعتقادی
اگر هر اعتراضی به خدا می‌کنیم که در آن پنداشته‌ایم بر اثر قضا و قدر الهی یا دستورات شرعی، یک مطلب خوبی از دست‌مان رفته است، بدانیم که اگر خدا خداست، حتما بهتر از آن را در نظر گرفته است، هرچند که ما آن موقع، حکمت بهتر بودنش را درنیابیم.
ب. …
۳) «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً»
چرا با اینکه این جایگزینی کار خداست و آن را به خدا نسبت داد، از خواستنِ «ما» (أردنا) سخن گفت:
الف. تا معلوم شود که ارادهى مردان خدا، ارادهى خداست. (تفسير نور، ج۷، ص۲۱۳)
ب. نشان دهنده ادب حضرت خضر ع است: بچه‌ای کشته شد و بچه دیگری جایگزین می‌شود و او واسطه این کار است پس تعبیر «ما» به کار برد؛ در عین حال، کشتن آن بچه را به خدا نسبت نداد، اما جایگزین کردن بچه‌ای بهتر از آن را به خدا نسبت داد. (جلسه۶۶۰، حدیث۱)
ج. …
۴) « أَقْرَبَ رُحْماً»
مراد از این تعبیر چیست؟
الف. دل‌رحم و مهربانتر در حق والدین خود. (قتاده، به نقل مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۳)
ب. نیکوکارتر در حق والدین خود (به نقل از مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۳)
ج کسی که بیشتر اهل صله رحم و حفظ رابطه رَحِمی است. (ابن‌عباس، به نقل مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۳)
د. این وصف پدر و مادر است، یعنی این بچه به گونه‌ای خواهد بود که پدر و مادر او را بیشتر دوست خواهند داشت و بیشتر به او محبت و مهربانی خواند ورزید (به نقل از مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۳)
ه. بدانها بیشتر صله رحم می‌کند و در برابر آنها طغیان و سرکشی در پیش نمی‌گیرد (المیزان، ج۱۳، ص۳۴۸)
و. …
۵) «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما … أَقْرَبَ رُحْماً»
تعبیر «خَيْراً مِنْهُ زَكاةً» را احتمالا در برابر سخن حضرت موسی که گفته بود «أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَكِيَّةً» آورد. چرا تعبیر «أَقْرَبَ رُحْماً: نزدیکتر در دل‌رحمی» را آورد؟
الف. نقطه مقابل «طغیانگری»ای است که خود خضر در مورد فرزند قبلی مطرح کرد.
ب. به نحو تلویحی می‌خواهد نشان دهد که دختر است (حدیث۱)، چرا که عموما دختران نسبت به پدر و مادرشان دل‌رحم‌تر و بامحبت‌تر از پسران‌اند.
ج. …
۶) «خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً»
تنها پاكى و صلاح فرزندان، كافى نيست، بايد نسبت به پدر و مادر مهربان باشند. (تفسير نور، ج۷، ص۲۱۳)
۷) «زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً»
آنچه ارزش است، سلامت، پاكى و محبّت به والدين است، نه دختر يا پسر بودن فرزند. (تفسير نور، ج۷، ص۲۱۳)
این را در کانال نگذاشتم
۸) «فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً»
با توجه به اینکه فرزند قبلی اهل کفر و طغیان بود و طبیعتا اهل پاکی و مهربانی نبوده، چرا در مورد این فرزند دوم از صفت تفضیلی (پاکتر، مهربانتر) استفاده کرد و نفرمود: فرزندی پاک و مهربان؟
الف. معنای تفضیل، گاهی به معنای این است که اولی چیزی را دارد که دومی بیشترش را دارد؛ اما گاهی هم به معنای اثبات چیزی در کسی، در مقابل نفی آن در کس دیگر است؛ و این نوع بیان رایج است؛ چنانکه وقتی می گوییم حکومت امیرالمومنین ع بهتر از حکومت معاویه است؛ معنایش این نیست که حکومت معاویه هم مقداری خوب است![۶]
ب. چه‌بسا در مورد «زکیة» بتوان گفت که ناظر به نرسیدن آن پسرک قبلی به سن بلوغ است که بالاخره یک حالت پاکی و عدم گناه در او بوده است (و از این رو، مقایسه معنی‌دار است)
و در مورد عبارت «أَقْرَبَ رُحْماً» هم چه‌بسا بتوان این احتمال را مطرح کرد که «أَقْرَبَ» را فعل ماضی بگیریم و عطف به «اردنا» یعنی: خواستیم که پروردگارش به پاکتر از تبدیل کند و [پروردگارش] رحمت را [به آنها] نزدیکتر کرد.
ج. …
[۱] . تعبیر «رحمة للعالمین» در جلسه۴۱۴ (http://yekaye.ir/al-anbiaa-21-107/) و تعبیر «الأرحام» جمع «رَحِم» در جلسه ۴۲۵ (http://yekaye.ir/al-ahzab-33-6/) و تعبیر «مَرْحَمَةِ» (که مصدر میمی از ماده «رحم» و به معنای «رحمت» می‌باشد) در جلسه ۳۴۶ (http://yekaye.ir/al-balad-90-16-2/) مورد بررسی قرار گرفت.
همچنین در جلسه ۱ درباره تفاوت رحمن و رحیم اشاره شد که «رحمن» صیغه مبالغه است، یعنی کسی که رحمتش فراگیر است؛ و «رحیم» صفت مشبهه است یعنی کسی که رحمتش دائمی و همیشگی است، و در تدبر ۶ جلسه ۴۷ در تفاوت «رئوف: مهربان» و «رحیم» توضیحاتی گذشت.
[۲] . و قرأ أهل المدينة و أبو عمرو أن يبدلهما بفتح الباء و تشديد الدال و كذلك في التحريم «أن يبدله» و في القلم «أن يبدلنا» و الباقون بسكون الباء و تخفيف الدال؛ و قرأ رحما بضم الحاء أبو جعفر و ابن عامر و عاصم و عباس و يعقوب و سهل و الباقون بسكون الحاء …
أما قوله «أَنْ يُبْدِلَهُما» فإن أدل و بدل متقاربان في المعنی كما أن أنزل و نزل كذلك و أما قوله رحما فإن الرحم و الرحم هاهنا الرحمة قال رؤبة: (يا منزل الرحم علی إدريس / و منزل اللعن علی إبليس)
[۳] . و قرأ نافع و أبو عمرو و أبو جعفر و شيبة و حميد و الأعمش و ابن جرير أَنْ يُبْدِلَهُما بالتشديد هنا و في التحريم و القلم. و قرأ باقي السبعة و الحسن و ابن محيصن بالتخفيف؛ … و قرأ ابن عامر و أبو جعفر في رواية و يعقوب و أبو حاتم رُحُماً بضم الحاء. و قرأ ابن عباس رَحِماً بفتح الراء و كسر الحاء
[۴] . عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيِّ رَفَعَهُ إِلَى أَحَدِهِمَا فِي قَوْلِ اللَّهِ وَ أَمَّا الْغُلامُ فَكانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَيْنِ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَقْرَبَ رُحْماً قَالَ أَبْدَلَهُمَا مَكَانَ الِابْنِ بِنْتاً فَوَلَدَتْ سَبْعِينَ نَبِيّاً.
[۵] . این روایت که در الكافي، ج۶، ص۶-۷؛ تفسير العياشي، ج۲، ص۳۳۶ نیز در همین راستا قابل توجه است:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يُوسُفَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِيدٍ اللَّخْمِيِّ [اللحمي] قَالَ: وُلِدَ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا جَارِيَةٌ فَدَخَلَ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَرَآهُ مُتَسَخِّطاً فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ رَأَيْتَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَيْكَ أَنْ أَخْتَارُ لَكَ أَوْ تَخْتَارُ لِنَفْسِكَ مَا كُنْتَ تَقُولُ قَالَ كُنْتُ أَقُولُ يَا رَبِّ تَخْتَارُ لِي قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدِ اخْتَارَ لَكَ قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْغُلَامَ الَّذِي قَتَلَهُ الْعَالِمُ الَّذِي كَانَ مَعَ مُوسَى ع وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً أَبْدَلَهُمَا اللَّهُ بِهِ جَارِيَةً وَلَدَتْ سَبْعِينَ نَبِيّاً.
[۶] . اینکه برخی گفته‌اند «اینجا وزن «أفعل» برای تفضیل نیست» (البحر المحيط، ج۷، ص۲۱۵: و افعل هنا ليست للتفضيل لأن ذلك الغلام لا زكاة فيه و لا رحمة) احتمالا همین معنا مد نظرشان بوده است.
بازدیدها: ۱۳
بازتاب: یک آیه در روز - ۱۰۸۸) وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى