۶۳۱) وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً

ترجمه

و هنگامی که به ملائکه گفتیم که برای آدم سجده کنید؛ پس سجده کردند جز ابلیس، از جن بود، پس از امر پروردگارش بیرون رفت؛ پس آیا اولیای خود را به جای من، او و ذریه‌اش قرار می‌دهید، در حالی که آنان دشمن شمایند؟! چه بد جایگزینی است برای ظالمان!

نکات ترجمه

«للْمَلائِكَةُ»

قبلا توضیح داده شد که درباره ریشه کلمه «مَلائِكَة» اختلاف است و به ترتیب، سه ریشه «ألک» و «لأک» و «ملک» برای آن مطرح شده که نظر اول و دوم ترجیح دارد و معنای لغوی آن در دو دیدگاه نخست، به معنای «پیام‌رسان» می‌باشد.

جلسه۱۰۰ http://yekaye.ir/al-qadr-097-04/

«اسْجُدُوا» «فَسَجَدُوا»

ماده «سجد» است که درباره این ماده توضیح داده شد که خلاصه‌اش این است که به معنای «ابراز خضوعی است که هیچ گونه اثری از منیّت در شخص نماند» و این حالت بدنی خاص، جزء معنای کلمه نیست.

جلسه ۱۶۶ http://yekaye.ir/sad-038-71-2/ و جلسه ۲۲۴ http://yekaye.ir/2-baqare-03/

«فَسَقَ»

ماده «فسق» در اصل به معنای خروج از حالت اصلی‌ای است که شیء را در معرض ضرر قرار می‌دهد، چنانکه در مورد رُطَبی که از پوستش بیرون آید، و یا موشی که از لانه‌اش بیرون آید، به کار می‌رود. (مجمع البيان، ج‏۶، ص۷۳۳)[۱]

کلمه «فاسق» [عُرفاً] به کسی می‌گویند که اگرچه دین خدا را پذیرفته، اما مرتکب گناه می‌شود، و اگر هم در مورد کافر به کار رود از باب این است که از احکام فطرت و عقل خارج شده است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۶۳۶) و از بسیاری از بزرگان اهل لغت مانند ابن‌الاعرابی (به نقل معجم مقاييس اللغة، ج‏۴، ص۵۰۳)[۲] یا ابوعبید (به نقل مجمع البيان، ج‏۶، ص۷۳۴)[۳] نقل شده که گفته‌اند این کلمه با اینکه جزء کلمات فصیح است اما در شعر جاهلی یافت نشده و بعد از استعمال قرآن در میان عرب فراوان استفاده شده است؛ و شاید بر این اساس است که برخی اساسا معنای اصلی ماده «فسق» را «خروج از اطاعت خدا» (معجم مقاييس اللغة، ج‏۴، ص۵۰۳) و یا «خروج از احکام شریعت» (مفردات ألفاظ القرآن، ص۶۳۶) دانسته‌اند؛

در قرآن کریم، علاوه بر اینکه بارها منافق

(مثلا: إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛ توبه/۶۷؛ ِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ؛ توبه/۸۴)

و گاه مرتکبان گناهان بزرگ

(مثلا: نَجَّيْناهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتي‏ كانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقينَ؛ انبیاء/۷۴)

را «فاسق» خوانده، اما مکرر «فاسق» را نقطه مقابل «مومن» قرار داده است:

(مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ، آل‌عمران/۱۱۰؛ أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ، سجده/۱۸؛ فَآتَيْنَا الَّذينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ، حدید/۲۷)،

گویی انسان مسلمان، با گناه کردن و خروجش از دستور خدا، از ایمان خارج می‌شود؛ چنانکه فسق ورزیدن منجر به این می‌شود که شخص هیچگاه ایمان نیاورد: «كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» (یونس/۳۳) و از این رو، گاه در مورد کافران هم تعبیر فاسق و فسق ورزیدن به کار می‌رود: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ … وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (نور/۵۵)، «وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ … فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ …. بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ» (احقاف/۲۰).

شاید در جمع‌بندی بتوان گفت در ادبیات قرآن کریم، «فاسق» نقطه مقابل «مومنی که عمل صالح انجام می‌دهد» است؛ یعنی اعم از کافر، منافق، و مسلمانی که براحتی گناه می‌کند:

«أَمَّا الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى‏ نُزُلاً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ؛ وَ أَمَّا الَّذينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعيدُوا فيها وَ قيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ» (سجده/۲۰)

«فسوق» مصدر و به معنای «خروج» و ظاهرا در میانه کفر و عصیان است:

(حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإيمانَ وَ زَيَّنَهُ في‏ قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيان‏؛ حجرات/۷)

و درباره معنای آن در آیه «بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ‏» (حجرات/۱۱)،گفته‌اند منظور این است که بدنام‌گذاری‌ای است که به کسی که مومن و مسلمان شده، بگویی: ای یهودی! یا ای نصرانی! و یا هر لقب دیگری که او از آن کراهت دارد به او بدهیم (لسان العرب، ج‏۱۰، ص۳۰۸) [یعنی بعد از ایمان، او را به عنوان شخصی خارج از ایمان، نام دهیم]

ماده «فسق» و مشتقات آن جمعا ۵۴ بار در قرآن کریم به کار رفته است.

توجه

درباره امر به سجده فرشتگان و سجده نکردن ابلیس قبلا در بحث از:

آیه ۳۴ سوره بقره (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرين‏)

جلسه ۲۲۴ http://yekaye.ir/al-baqare-2-30/

و آیه۱۱ سوره اعراف (وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدين‏)

جلسه ۲۳۱ http://yekaye.ir/al-aaraf-7-11/

و آیات ۳۰-۳۲ سوره حجر (فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ؛ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُون‏؛ إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏ أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدينَ‏؛ قالَ يا إِبْليسُ ما لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدين‏)

جلسات۲۶۸-۲۷۱، (به طور خاص جلسه ۲۶۹ http://yekaye.ir/al-hegr-15-30/ و جلسه۲۷۰ http://yekaye.ir/al-hegr-15-31/ )

بحث شد؛ از این رو، احادیث و نکات تدبری آن مجددا تکرار نمی‌شود.

البته آیات ۷۲-۷۴ سوره ص (فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ؛ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ؛ قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ)

آیه ۶۱ سوره اسراء (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طيناً)

و آیه۱۱۶ سوره طه (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏)

نیز به همین جریان مربوط می‌باشد که از اینها فقط آیه۷۲ سوره ص آن را بحث کردیم: http://yekaye.ir/sad-038-72/ و آن هم بحثی که به اینجا مرتبط شود ندارد.

حدیث

۱) جمیل بن دراج می‌گوید: از امام صادق ع درباره ابلیس پرسیدم که آیا از فرشتگان بود و آیا از امر آسمان در او چیزی بود [= از آسمانیان به حساب می‌آمد]؟

فرمودند: نه از فرشتگان بود و نه از امر آسمان چیزی در او بود؛ از جن بود و همراه فرشتگان بود و فرشتگان چنین می‌دیدند که از آنهاست و خداوند می‌دانست که از آنها نیست؛ پس چون به سجده کردن امر شد، از او آنچه که بود، ظاهر شد.

تفسير العياشي، ج‏۲، ص۳۲۸

عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِبْلِيسَ أَ كَانَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ هَلْ كَانَ يَلِي مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ شَيْئاً؟

قَالَ لَمْ يَكُنْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ لَمْ يَكُنْ يَلِي مِنَ السَّمَاءِ شَيْئاً كَانَ مِنَ الْجِنِّ وَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ وَ كَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَرَاهُ أَنَّهُ مِنْهَا وَ كَانَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْهَا فَلَمَّا أُمِرَ بِالسُّجُودِ كَانَ مِنْهُ الَّذِي كَان‏.[۴]

 

۲) از امام صادق ع روایت شده است: هنگامی که خداوند آدم را آفرید و پیش از آنکه در او روح را بدمد، ابلیس بر او می‌گذشت و با پایش به او ضربه‌ای می‌زد و او تکان می خورد و ابلیس می‌گفت: برای چه آفریده شدی؟!

تفسير العياشي، ج‏۲، ص۳۲۸

عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

وَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ قَبْلَ أَنْ يَنْفُخَ فِيهِ الرُّوحَ كَانَ إِبْلِيسُ يَمُرُّ بِهِ فَيَضْرِبُهُ بِرِجْلِهِ فَيَدِبُّ فَيَقُولُ إِبْلِيسُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْت‏.[۵]

 

۳) روایت شده که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هیچیک از شما نیست مگر اینکه شیطانی دارد.

گفتند: یا رسول الله! حتی شما؟

فرمود: حتی من! لیکن خداوند عز و جل مرا علیه او یاری کرده پس او تسلیم شده [اسلام آورده] و مرا جز به خوبی امر نمی‌کند.

مرآة العقول، ج‏۹، ص۳۸۴؛ الدر المنثور، ج‏۶، ص۱۷-۱۸[۶]

قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: ما منكم من أحد إلا و له شيطان قالوا: و لا أنت يا رسول الله؟ قال: و لا أنا إلا أن الله عز و جل أعانني عليه فأسلم فلم يأمرني إلا بخير.

 

۴) گفتگویی طولانی بین هارون‌الرشید و امام موسی کاظم ع روایت شده است. در فرازی از این گفتگو آمده:

هارون گفت: به من خبر بده از اولین کسی که الحاد ورزید و زندیق شد!

فرمود: اولین کسی که الحاد ورزید و در آسمان زندیق شد ابلیس لعین بود استکبار ورزید و بر برگزیده و انتخاب‌شدة الهی، حضرت آدم ع، فخرفروشی کرد و گفت «من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و او را از گِل آفریدی»‌ () پس، از دستور پروردگارش سرپیچی کرد و الحاد ورزید و الحاد را در ذریه‌اش به ارث گذاشت تا روزی که آن ساعت برپا شود.

گفت: آیا ابلیس ذریه هم دارد؟

فرمود: بله؛ مگر این سخن خداوند عز و جل را نشنیده‌ای که فرمود «جز ابلیس، از جن بود، پس از امر پروردگارش سرپیچید؛ پس آیا اولیای خود را به جای من، او و ذریه‌اش قرار می‌دهید، در حالی که آنان دشمن شمایند؟! چه بد جایگزینی است برای ظالمان! آنان را نه بر خلقت آسمانها و زمین، و نه بر خلقت خودشان شاهد نگرفتم و هرگز گمراه‌کنندگان را یار نمی‌گیرم» (کهف/۵۰-۵۱) چرا که آنان ذریه آدم را گمراه می‌کنند با آراستن‌‌هایشان و دروغ‌شان و شعادت می دهند که خدایی جز الله نیست آن گونه که خداوند در این کلامش آنان را وصف فرمود «و اگر از آنان بپرسی که چه کسی آسمانها و زمین را آفرید، با قاطعیت می‌گویند الله! بگو الحمدلله! بلکه اکثرشان نمی‌دانند» () یعنی آنان این را نمی گویند مگر از باب تلقین و خودنمایی و لفاظی.

تحف العقول، ص۴۰۶

و من كلامه ع مع الرشيد في خبر طويل ذكرنا موضع الحاجة إليه‏

… فَقَالَ هَارُونُ أَخْبِرْنِي عَنْ أَوَّلِ مَنْ أَلْحَدَ وَ تَزَنْدَقَ فَقَالَ مُوسَى ع أَوَّلُ مَنْ أَلْحَدَ وَ تَزَنْدَقَ فِي السَّمَاءِ إِبْلِيسُ اللَّعِينُ فَاسْتَكْبَرَ وَ افْتَخَرَ عَلَى صَفِيِّ اللَّهِ وَ نَجِيِّهِ آدَمَ ع فَقَالَ اللَّعِينُ‏ «أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»‏ فَعَتَا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ وَ أَلْحَدَ فَتَوَارَثَ الْإِلْحَادَ ذُرِّيَّتُهُ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَقَالَ وَ لِإِبْلِيسَ ذُرِّيَّةٌ فَقَالَ ع نَعَمْ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِ اللَّهِ «إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا؛ ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً» لِأَنَّهُمْ يُضِلُّونَ ذُرِّيَّةَ آدَمَ بِزَخَارِفِهِمْ وَ كَذِبِهِمْ وَ يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ كَمَا وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي قَوْلِهِ «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ‏» أَيْ إِنَّهُمْ لَا يَقُولُونَ ذَلِكَ إِلَّا تَلْقِيناً وَ تَأْدِيباً وَ تَسْمِيَةً …[۷]

تدبر

۱) «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»

خداوند به فرشتگان دستور داد بر آدم سجده کنند و بدین‌سان مطیع بودن خود نسبت به انسان را نشان دهند. در این میان همه سجده کردند، غیر از ابلیس، که او از جن بود، اما بر اثر عبادت‌هایش توانسته بود هم‌افق با فرشتگان قرار گیرد.

او به خاطر سجده نکردن بر ما، از امر خدا بیرون شد؛ و خدا هم به خاطر اینکه او بر ما سجده نکرد، او را از آن مقامی که داشت برای همیشه بیرون راند.

با این حال، بسیاری از ما، به جای بندگی خدا، به ولایت او تن می دهیم؛ و به جای شریعت الهی، دستورات او را برنامه زندگی خود قرار می‌دهیم؛ و به جای وعده‌های پروردگار، به وعده‌های توخالی او دل می‌بندیم؛ و به جای پیروی از حق و عدالت، به پیروی از او، به ظلم و خارج کردن امور از جایگاه اصلی‌شان رو می‌آوریم؛ با اینکه او دشمن ماست؛ آن هم دشمنی قسم‌خورده.

در یک کلام،

خدایی که ما را آفرید و او را به خاطر اینکه مطیع ما نشد، از بارگاه قدس خود بیرون کرد، کنار می‌گذاریم؛ و اطاعت اویی را که همه برنامه‌اش به زمین زدن ماست، سرلوجه زندگی خود قرار می دهیم!

واقعا چه معامله بدی است که می‌کنیم!

راستی چرا چنین می‌کنیم؟!

آیا خدا را واقعا باور نداریم؟ یا شیطنت شیطان را؟ یا …؟

 

۲) «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»

خدا دستور سجده داد، فرشتگان سجده کردند اما شیطان سجده نکرد، او از جن بود، پس از امر پروردگارت سرپیچی کرد.

نتیجه:

الف. «او از جن بود»؛ پس، فرشتگان، از جن نیستند؛[۸]

ب. «او از جن بود، پس از امر خدا سرپیچی کرد»، پس، فرشتگان هیچگاه از امر خدا سرپیچی نمی‌کنند: «لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُون‏: خدا را عصیان نکنند و انجام دهند آنچه را که بدان امر شوند» (تحریم/۶)

 

۳) «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ»

شروع عبارت با تعبیر «أ فـ» (آیا پس) نشان دهنده توبیخی بودن این جمله است: مقصود از قبول ولایت او، که موجب شده خداوند انسانها را توبیخ کند، چیست؟

الف. مقصود ولایت در اطاعت است، یعنی اینکه انسان، به جای اطاعت از خداوند، به اطاعت او که انسان را به دنیادوستی  و غفلت و می‌خواند روی آورد. وقتی او با انسان دشمن است، چرا انسان فریب او را می‌خورد و او را اطاعت می‌کند؟! (المیزان، ج۱۳، ص۳۲۵)

ب. ممکن است مقصود ولایت در تدبیر باشد، و مخاطب آن دسته از مشرکانی باشند که خدا را قبول دارند؛ اما چون برای شیطان استقلال قائلند، برای اینکه از شر بدی‌های شیطان در امان بمانند، به پرستش و اطاعت وی رو می‌آورند (چنانکه همین امروز هم مبنای عده‌ای از شیطان‌پرستان، همین تلقی است که او را بپرستیم تا ما را اذیت نکند). آنگاه معنای این توبیخ آن است که واقعا آیا انسان عاقل، در حالی که می‌داند کسی دشمن اوست، صرفا به خاطر اینکه دشمنش او را اذیت نکند، از او اطاعت می‌کند؟ (المیزان، ج۱۳، ص۳۲۵) به تعبیر دیگر، اگر او واقعا دشمن است، آیا این احتمال جدی تر نیست که تبعیت از او، او را بر شخص مسلط‌تر کند و او توان اذیت‌کردن بیشتری پیدا کند؟!

ج. …

 

۴) «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»

چرا با اینکه شروع کلام با تعبیر «قلنا» («ما» گفتیم) بود، در مورد سرپیچی شیطان فرمود «عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» و نفرمود «عن امرنا» و در توبیخ مخاطب هم فرمود «أَوْلِياءَ مِنْ دُوني» و نفرمود «من دوننا»؟

الف. برای اینکه قبح و زشتی اقدام‌های مذکور (اقدام شیطان، اقدام کسانی که او را به جای خدا ولیّ می‌گیرند)‌ بهتر معلوم شود (المیزان، ج۱۳، ص۳۲۵) (شیطان امر «پروردگار خودش» را زیر پا نهاد؛ «شما» هم غیر از «من» سراغ کس دیگر می‌روید؟!)

ب. در دومی، برای اینکه بد بودن این جایگزینی (بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً) بهتر معلوم گردد (المیزان، ج۱۳، ص۳۲۵).

ج. …

 

۵) «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»

آیات قبل و بعد همگی درباره قیامت است. یکدفعه چرا این دو آیه (این آیه و آیه بعد) بحث را به ابتدای خلقت برد؟

تا فردا در این سوال بیندیشیم.

 

این را در کانال نگذاشتم

۶) «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»

یک معنای ساده این عبارت آن است که تعبیر «فسق» را به معنای سرپیچی کردن بگیریم و «امر» را هم «دستور»، و اشاره به دستور سجده؛ که در این صورت، معنای آیه کاملا شبیه آیه‌ای می‌شود که فرمود «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏: سجده کردند جز ابلیس که سرپیچی کرد» (بقره/۳۴)

در عین حال که معنای فوق درست است، اما به نظر می‌رسد که معنای دیگری هم می‌توان از این آیه استنباط کرد که آن هم کاملا درست باشد (و بارها بیان شد که طبق قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا، نیازی نیست که تنها یکی از این معانی را، به عنوان مراد واقعی خداوند قلمداد کنیم)

کلمه فسق، چنانکه در نکات ترجمه اشاره شد، در اصل به معنای خروج است؛ کلمه «امر» هم چنانکه از بسیاری از آیات برمی‌آید، در قرآن کریم معنای خاصی هم دارد و آن اشاره به «عالم امر»، در قبال «عالم خَلق» است (أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْر؛ اعراف/۵۴)؛ یعنی مرتبه بالاتری از عالَم که اموری که در اینجا بتدریج در جریانند در آنجا یکجا حاضرند و سنخ آنجا از سنخ «کن فیکون» می‌باشد. (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ؛ یس/۸۲) (تفصیل این معنا از «امر» در المیزان، ج۸، ص۱۵۰-۱۵۳) یعنی می‌خواهد اشاره کند که شیطان با این کارش «از مرتبه عالَم امر خداوند خارج شد». یکی از مویدات این معنا آمدن حرف «فـ» است که نشان می‌دهد فسق پس از سجده نکردن رخ داد، در حالی که اگر تنها معنای اول مد نظر بود باید این فسق را همان سجده نکردن معرفی می‌کرد و حرف «و» می‌آورد.

 

۷)‌ «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»

آنان كه به جاى خدا پيرو شيطان مى‏شوند، ستمگرند. (تفسير نور، ج‏۷، ص۱۸۵)

 

---

[۱] . الفسق الخروج إلى حال تضر يقال فسقت الرطبة إذا خرجت من قشرها و فسقت الفأرة إذا خرجت من حجرها

[۲] . الفِسْق، و هو الخُروج عن الطَّاعة. تقول العرب: فَسقَتِ الرُّطَبَةُ عن قِشْرها: إذا خرجَتْ، حكاه الفَرَّاء. و يقولون: إنّ الفأرة فُوَيْسِقة، و جاء هذا فى الحديث. قال ابنُ الأعرابىِّ: لم يُسْمع قَطُّ فى كلامِ الجاهليَّة فى شعرٍ و لا كلامٍ: فاسق. قال: و هذا عجبٌ، هو كلامٌ عربىٌّ و لم يأتِ فى شعرٍ جاهلىٍّ

[۳] . قال أبو عبيدة: هذه التسمية لم نسمعها في شي‏ء من أشعار الجاهلية و لا أحاديثها و إنما تكلم بها العرب بعد نزول القرآن و قال المبرد: الأمر على ما ذكره أبو عبيدة و هي كلمة فصيحة على ألسنة العرب.

[۴] . شبیه این روایتی دیگر در ج۱ ص۳۳ دارد که در جلسه۲۲۴ حدیث۲ گذشت http://yekaye.ir/al-baqare-2-30/ .

[۵] . این روایت هم در همانجا قابل توجه است: عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ إِبْلِيسَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ مُشَافَهَةً فَقَالَ وَ عِزَّتِكَ لَئِنْ أَعْفَيْتَنِي مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّكَ عِبَادَةً مَا عَبَدَهَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِكَ. (تفسير العياشي، ج‏۲، ص۳۲۸)

[۶] . این روایات را سیوطی آورده است که در جایی که کلمه شیطان را دارد تتمه را ندارد و در جای که تتمه را دارد از کلمه جن استفاده شده:

و أخرج ابن حبان و البغوي و ابن قانع و الطبراني و ابن مردويه عن شريك بن طارق رضى الله عنه قال قال رسول الله صلى الله عليه و [آله و] سلم ليس منكم أحد الا و معه شيطان قالوا و معك يا رسول الله قال و معى الا أن الله أعانني عليه فاسلم

و أخرج مسلم و ابن مردويه عن عائشة رضى الله عنها أن رسول الله صلى الله عليه و [آله و] سلم خرج من عندها ليلا قالت فغرت عليه فجاء فرأى ما اصنع فقال ما لك يا عائشة أغرت فقلت و ما لي لا يغار مثلي على مثلك فقال أقد جاء شيطانك قلت يا رسول الله أ معى شيطان قال نعم و مع كل انسان قلت و معك قال نعم و لكن ربى أعانني عليه حتى أسلم

و أخرج مسلم و ابن مردويه عن عبد الله بن مسعود رضى الله عنه قال قال رسول الله صلى الله عليه و [آله و] سلم ما منكم من أحد الا و قد وكل الله به قرينه من الجن قالوا و إياك يا رسول الله قال و إياي الا ان الله أعانني عليه فاسلم فلا يأمرني الا بخبر

و أخرج ابن مردويه عن ابن عباس رضى الله عنهما قال قال رسول الله صلى الله عليه و [آله و] سلم ما منكم من أحد الا و قد وكل الله به قرينه من الجن قالوا و إياك يا رسول الله قال و إياي الا ان الله أعانني عليه فاسلم

[۷] . وَ مَنْ لَمْ يَعْلَمْ وَ إِنْ شَهِدَ كَانَ شَاكّاً حَاسِداً مُعَانِداً وَ لِذَلِكَ قَالَتِ الْعَرَبُ مَنْ جَهِلَ أَمْراً عَادَاهُ وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْهُ عَابَهُ وَ أَلْحَدَ فِيهِ لِأَنَّهُ جَاهِلٌ غَيْرُ عَالِمٍ وَ كَانَ لَهُ ع مَعَ أَبِي يُوسُفَ الْقَاضِي كَلَامٌ طَوِيلٌ لَيْسَ هُنَا مَوْضِعُه‏.

[۸] . البته اینکه از جن بود لزوما به این معناست که به هیچ عنوان از فرشتگان نبود و روایات در این زمینه متفاوتند که ابتدا دو دسته روایت اشاره می‌شود:

الف. روایاتی که ظاهرا جن بودن وی انکار می‌شود مانند حدیث۲ که گذشت و اینها قبلا هم گذشت و نمونه دیگرش این روایت:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ الْمَعْرُوفُ بِأَبِي الْحَسَنِ الْجُرْجَانِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبَوَيْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ الرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد … ثُمَّ قَالَ ع أَ وَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يُخَلِّ الدُّنْيَا مِنْ نَبِيٍّ قَطُّ أَوْ إِمَامٍ مِنَ الْبَشَرِ أَ وَ لَيْسَ اللَّهُ عَزَّ جَلَّ يَقُولُ‏ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ‏ مِنْ رَسُولٍ يَعْنِي إِلَى الْخَلْقِ‏ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ لَمْ يَبْعَثِ الْمَلَائِكَةَ إِلَى الْأَرْضِ لِيَكُونُوا أَئِمَّةً وَ حُكَّاماً وَ إِنَّمَا كَانُوا أُرْسِلُوا إِلَى أَنْبِيَاءِ اللَّهِ قَالا فَقُلْنَا لَهُ‏ فَعَلَى هَذَا أَيْضاً لَمْ يَكُنْ إِبْلِيسُ أَيْضاً مَلَكاً فَقَالَ لَا بَلْ كَانَ مِنَ الْجِنِّ أَ مَا تَسْمَعَانِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ‏ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِ‏ فَأَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْجِنِّ وَ هُوَ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ‏ … (عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏۱، ص۲۷۰)

ب. روایاتی که ظاهرا جن را از فرشتگان می‌دانند:

قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ حَمْدَانَ الْخُصَيْبِيٌّ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ وَ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيَّانِ عَنْ أَبِي شُعَيْبٍ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَيْرٍ عَنِ ابْنِ الْفُرَاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ سَيِّدِي أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، قَالَ:… قَالَ الْمُفَضَّلُ نَعَمْ يَا مَوْلَايَ: فَالْجَانُّ قَالَ الصَّادِقُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَسْكَنَ خَلْقَ الْمَاءِ فِي الْبِحَارِ وَ الْأَنْهَارِ وَ الْيَنَابِيعِ وَ مَنَاقِعِ الْمَاءِ حَيْثُ كَانَتْ مِنَ الْأَرْضِ وَ أَسْكَنَ الْجَانَّ الَّذِي خَلَقَهُ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ فَقَامَتْ فِيهِمُ النُّذُرُ وَ الرُّسُلُ وَ نَطَقُوا بِأَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِينَ لُغَةً وَ أَمَرَ إِبْلِيسَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ وَ السُّجُودُ هُوَ الطَّاعَةُ لَا الصَّلَاةُ فَ أَبى‏ وَ اسْتَكْبَرَ وَ قَالَ لَا أَسْجُدُ لِبَشَرٍ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ* فَافْتَخَرَ عَلَى آدَمَ وَ عَصَى اللَّهَ وَ قَاسَ وَيْلَهُ النَّارَ بِالنُّورِ وَ ظَنَّ أَنَّ النَّارَ أَفْضَلُ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ النُّورَ الَّذِي فِي آدَمَ وَ هُوَ الرُّوحُ الَّتِي نَفَخَهَا اللَّهُ فِيهِ كَانَ أَفْضَلَ مِنَ النَّارِ الَّتِي خُلِقَ مِنْهَا إِبْلِيسُ لَفَسَدَ قِيَاسُهُ. قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ: أَ وَ لَيْسَ يُقَالُ إِنَّ إِبْلِيسَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، قَالَ بَلَى يَا مُفَضَّلُ هُوَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، لَا الرُّوحَانِيَّةِ وَ لَا النُّورَانِيَّةِ، وَ لَا سُكَّانِ السَّمَاوَاتِ، وَ مَعْنَى مَلَائِكَةٍ هُوَ اسْمٌ وَاحِدٌ فَيُصْرَفُ فَهُوَ مَلَكٌ وَ مَالِكٌ وَ مَمْلُوكٌ هَذَا كُلُّهُ اسْمٌ وَاحِدٌ وَ كَانَ أَمْلَاكَ الْأَرْضِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى: وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ وَ قَوْلَهُ تَعَالَى: وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ وَ قَالَ: يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ وَ قَوْلَهُ: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَدا (الهداية الكبرى، ص۴۳۷)

فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ الدُّورِيُّ مُعَنْعَناً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ [ع‏] قَالَ: هَبَطَ جَبْرَئِيلُ ع عَلَى النَّبِيِّ ص وَ هُوَ فِي بَيْتِ [مَنْزِلِ‏] أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ مَلَأً مِنْ مَلَائِكَةِ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ يُجَادِلُونَ فِي شَيْ‏ءٍ حَتَّى كَثُرَ بَيْنَهُمُ الْجِدَالُ فِيهِ وَ هُمْ مِنَ الْجِنِّ مِنْ قَوْمِ إِبْلِيسَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ «كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ« فَأَوْحَى اللَّهُ [تَعَالَى‏] إِلَى الْمَلَائِكَةِ قَدْ كَثُرَ جِدَالُكُمْ فَتَرَاضَوْا بِحَكَمٍ مِنَ الْآدَمِيِّينَ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ قَالُوا قَدْ رَضِينَا بِحَكَمٍ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ [ص‏] فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِمْ بِمَنْ [فَمَنْ‏] تَرْضَوْنَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ] قَالُوا [قَدْ] رَضِينَا بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ [ع‏] فَأَهْبَطَ [فهبط] اللَّهُ مَلَكاً مِنْ مَلَائِكَةِ سَمَاءِ الدُّنْيَا بِبِسَاطٍ وَ أَرِيكَتَيْنِ فَهَبَطَ [فأهبط] عَلَى [إِلَى‏] النَّبِيِّ [ص‏] فَأَخْبَرَهُ بِالَّذِي جَاءَ فِيهِ فَدَعَا النَّبِيُّ [ص‏] بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ [ع‏] وَ أَقْعَدَهُ عَلَى الْبِسَاطِ وَ وَسَّدَهُ [وسداه‏] بِالْأَرِيكَتَيْنِ ثُمَّ تَفَلَ فِي فِيهِ ثُمَّ قَالَ يَا عَلِيُّ ثَبَّتَ [ثَبَّتَكَ‏] اللَّهُ قَلْبَكَ وَ صَيَّرَ حُجَّتَكَ بَيْنَ عَيْنَيْكَ ثُمَّ عُرِجَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ [فَإِذَا نَزَلَ‏] قَالَ [فَقَالَ‏] يَا مُحَمَّدُ [إِنَ‏] اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ. (تفسير فرات الكوفي، ص۱۹۹)

و حتی در نقل قول از مفسرانی همچون ابن‌عباس هر دو قول روایت شده است:

رُوِيَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ الْمَلَائِكَةَ كَانَتْ تُقَاتِلُ الْجِنَّ فَسُبِيَ إِبْلِيسُ وَ كَانَ صَغِيراً وَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ فَتُعُبِّدَ مَعَهَا بِالْأَمْرِ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَسَجَدُوا وَ أَبَى إِبْلِيسُ فَلِذَلِكَ قَالَ اللَّهُ إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ. (بحار الأنوار، ج‏۱۱، ص۱۳۱)

و روى مجاهد و طاوس عن ابن‌عباس أيضا أنه كان إبليس قبل أن يرتكب المعصية ملكا من الملائكة اسمه عزازيل و كان من سكان الأرض و كان سكان الأرض من الملائكة يسمون الجن و لم يكن من الملائكة أشد اجتهادا و أكثر علما منه فلما تكبر على الله و أبى‏ للسجود لآدم و عصاه لعنه و جعله شيطانا و سماه إبليس و كان من الكافرين أي كان كافرا في الأصل أو كان في علمه تعالى منهم أو صار منهم. (بحار الأنوار، ج‏۱۱، ص۱۳۱)

در هر صورت، در این آیه هم ابتدای خطاب، خطاب به فرشتگان است و شیطان هم از این میان استثنا شده است. اما بلافاصله او از جنیان معرفی شده است. بالاخره آیا شیطان فرشته بود یا جن؟

بسیاری از مفسران، و نیز ظاهر بسیاری از روایات، این است که این آیه نشان می‌دهد که شیطان واقعا از جن بوده که توانسته سرپیچی کند؛ و بودنش در میان فرشتگان، صرفا از باب عبادتهایش بوده، نه اینکه ذاتش از آنها باشد. با این حال برخی بر این باورند که او از فرشتگان بوده و آنگاه این آیه را دو گونه تفسیر کرده‌اند: برخی گفته‌اند ـجن» به معنای لغویش مد نظر است، یعنی او از کسانی بود که مستور از دیدگانند؛ و دوم اینکه جنیان هم در اصل یک گروهی از فرشتگان‌اند (به نقل مجمع‌البیان، ج۶، ص۷۳۵)؛ و دیدیم که  برخی از روایات هم این را تایید می‌کنند.

شاید وجه جمع این دو دسته روایات این باشد که سوال «آیا شیطان فرشته بود یا جن؟» سوالی است که بد طراحی شده، و از این رو، پاسخهایش گیج‌کننده است. در این سوال، فرض بر این گذاشته شده که این دو لزوماً در برابر همدیگرند. در حالی که گزینه سومی هم ممکن است و آن اینکه اساساً جنیان گروهی از موجودات از جنس فرشتگان بوده باشند که امکان عصیان برای آنها هم وجود داشته باشد؛ و با آفریده شدن حضرت آدم ع تمایز بین آنان پدید آمده باشد؛ آنان که امکان عصیان (اختیار به همان معنایی که در مورد انسان هم هست) دارند جن نامیده شدند و آنان که چنین امکانی در موردشان منتفی است، ملائکه.

Visits: 22