ترجمه
و یقیناً برایت اجری است بی‌پایان [بی‌منت].
نکات ترجمه
«مَمْنُون»
درباره ماده «منن» گفته اند که در اصل بر دو معنا دلالت دارد: قطع کردن، و در حق کسی نیکی کردن و بر او منت گذاشتن (معجم المقاييس اللغة، ج۵، ص۲۶۷) و در این آیه هر دو معنی می‌تواند صحیح باشد. «غیر ممنون» می‌تواند به معنای پاداش قطع نشدنی (= بی‌پایان) باشد و یا به معنای «پاداش بی‌منت».
حدیث
۱) از امام باقر ع روایت شده است:
جبرئیل در روز جمعه در عرفات بر پیامبر ص نازل شد و گفت: محمد! همانا خداوند به تو سلام می‌فرستد و می‌فرماید: به امتت بگو «امروز دین شما را برایتان کامل کردم، و تمام نمودم نعمتم را بر شما» (مائده/۳) با ولایت امیرالمومنین ع.
و [امام باقر ع] سخنانی طولانی بیان فرمودند تا اینجا که:
پس برخی از منافقان به همدیگر گفتند: نمی‌بینید که چشمانش در حدقه دور می‌زند -منظورشان پیامبر ص بود – ؛ گویی که [نعوذ بالله] دیوانه است و به خاطر پسر عمویش به فتنه افتاده [= فریفته او شده و به خاطرش هر کاری حاضر است انجام دهد]؛ او را چه شده که دست وی را بالا برد؟! اگر توانش را داشت که او را مثل قیصر و کسری کند این کار را می‌کرد!
در این لحظه پیامبر خدا ص فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم؛ مردم دانستند که می‌خواهد قرآن بخواند؛ پس ساکت شدند؛ پس ایشان این آیات را قرائت فرمود: «نون؛ سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند؛ تو – به لطف پروردگارت – دیوانه نیستی» – که منظورش آن چیزی بود که منافقان گفتند – «و یقیناً برایت اجری است بی‌پایان» به خاطر اینکه آنچه در مورد حضرت علی ع باید ابلاغ می‌شد را ابلاغ کردی؛ «و همانا تو از خلق و خویی برخورداری؛ پس بزودی می‌بینی و می‌بینند؛ که کدام از شما به فتنه افتاده‌اید» و چنین نازل شد.
تفسير فرات الكوفي، ص۴۹۷
فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِيُّ [مُعَنْعَناً] عَنْ طَاوُسٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ ع يَقُولُ:
نَزَلَ جَبْرَئِيلُ [ع] عَلَى النَّبِيِّ ص بِعَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ [لَكَ] قُلْ لِأُمَّتِكَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع فَذَكَرَ كَلَاماً فِيهِ طُولٌ فَقَالَ بَعْضُ الْمُنَافِقِينَ لِبَعْضٍ مَا تَرَوْنَ عَيْنَيْهِ تَدُورَانِ يَعْنُونَ النَّبِيَّ كَأَنَّهُ مَجْنُونٌ وَ قَدِ افْتَتَنَ بِابْنِ عَمِّهِ مَا بَالُهُ رَفَعَ بِضَبْعِهِ لَوْ قَدَرَ أَنْ يَجْعَلَهُ مِثْلَ كِسْرَى وَ قَيْصَرَ لَفَعَلَ فَقَالَ النَّبِيُّ ص [وَ بَارَكَ] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ يُعْلِمُ [فعلم] النَّاسَ أَنَّ الْقُرْآنَ قَدْ نَزَلَ عَلَيْهِ فَأَنْصَتُوا فَقَرَأَ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ يَعْنِي مَنْ قَالَ مِنَ الْمُنَافِقِينَ وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ بِتَبْلِيغِكَ مَا بَلَّغْتَ فِي عَلِيٍّ وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ. فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ قَالَ وَ هَكَذَا نَزَلَتْ وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ.
۲) حرب بن شریح از امام باقر ع روایت کرده که ایشان از امیرالمومنین ع روایت کردند که پیامبر خدا ص فرمودند: برای امتم چنان شفاعت کنم که خدا ندایم دهد: محمد! راضی شدی؟ و من بگویم: پروردگارا! راضی شدم.
سپس [امام باقر ع خطاب به حرب] فرمود: ای اهل عراق! شما می‌گویید امیدوارکننده‌ترین آیه قرآن کریم این است که: «يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ای بندگانم که در حق خویش افراط کردید؛ از رحمت خداوند ناامید نباشید [که خداوند [می‌تواند] همه گناهان را ببخشد]» (زمر/۵۳)؟
گفتم: بله ما چنین می‌گوییم.
فرمود: اما ما اهل بیت می‌گوییم امیدوارکننده ترین آیه در کتاب خداوند این است که می‌فرماید: «و در آینده خداوند به تو چنان اعطا می‌فرماید که راضی شوی» (ضحی/۵) و این همان شفاعت است.
شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج۲، ص۴۴۶-۴۴۷؛ تفسير فرات الكوفي، ص۵۷۱[۱]
حَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيُّ [حَدَّثَنَا] الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَيْشٍ الْمُقْرِئُ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِمْرَانَ بْنِ أَسَدٍ الْمَوْصِلِيُّ [قَالَ:] حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُرَادِيُّ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ عَاصِمٍ حَدَّثَنَا حَرْبُ بْنُ شُرَيْحٍ الْبَزَّازُ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ: حَدَّثَنِي عَمِّي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِيَّةِ، عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ:
قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ ص: أَشْفَعُ لِأُمَّتِي حَتَّى يُنَادِيَ رَبِّي- رَضِيتَ يَا مُحَمَّدُ! فَأَقُولُ: رَبِّ رَضِيتُ.
ثُمَّ قَالَ: إِنَّكُمْ مَعْشَرَ أَهْلِ الْعِرَاقِ تَقُولُونَ: إِنَّ أَرْجَى آيَةٍ فِي الْقُرْآنِ «يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»
قُلْتُ: إِنَّا لَنَقُولُ ذَلِكَ.
قَالَ: وَ لَكِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ، نَقُولُ إِنَّ أَرْجَى آيَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ [قَوْلُهُ تَعَالَى]: «وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى» وَ هِيَ الشَّفَاعَةُ.
۳) اسماعیل بن عبدالعزیز می‌گوید: امام صادق ع خطاب به من فرمود: همانا رسول الله ص کسی بود که امور به او واگذار شده بود؛ خداوند تبارک و تعالی به سلیمان سلطنتش را عطا کرد و فرمود «اين است بخشش ما، پس منّت نِه [= به دیگران ببخش] يا نگهدار بىحساب و کتاب» (ص/۳۹) و به پیامبرش حضرت محمد ص هم [امور واجب و حرام را] واگذار کرد و فرمود: «آنچه رسول به شما می‌دهد بگیرید و آنچه شما را از آن بازمی‌دارد خودداری کنید» (حشر/۷)
یک نفر گفت: بله، به رسول خدا ص [احکام مربوط به] زراعت [= زکات] و شیر دادن [= احکام مربوط به شیرخوردن و ارث] واگذار شد.
بناگاه امام صادق ع از شدت عصبانیت برافروخته شد و فرمود: در هر چیزی، به خدا سوگند در هر چیزی [به وی اختیار داده شد].
بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۸۰
حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ قَالَ: قَالَ لِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ يُفَوَّضُ إِلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَوَّضَ إِلَى سُلَيْمَانَ مُلْكَهُ فَقَالَ «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ» وَ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَى مُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ فَقَالَ «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»
فَقَالَ رَجُلٌ إِنَّمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُفَوَّضاً إِلَيْهِ فِي الزَّرْعِ وَ الضَّرْعِ!
فَلَوَى جَعْفَرٌ ع عَنْهُ عُنُقَهُ مُغْضَباً فَقَالَ فِي كُلِّ شَيْءٍ وَ اللَّهِ فِي كُلِّ شَيْءٍ.
تدبر
۱) «وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»
مقصود از «اجر غیرممنون» چیست؟
الف. اجر و پاداشی است که هیچگاه تمام نمی‌شود (المیزان، ج۱۹، ص۳۶۹) و این همان نعمتهای بهشتی است که پایان نمی‌پذیرد. (مجمع البيان، ج۱۰، ص۵۰۰)
ب. به هر پیامبری اجر تمام کسانی که به او ایمان آورد هم داده می‌شود (ابن‌عباس، مجمع البيان، ج۱۰، ص۵۰۰) و چون دین پیامبر ص ما تا قیامت ادامه دارد اجر او بی‌پایان خواهد بود.
ج. اجری است که هیچ منتی بر او نمی‌گذارند (ابومسلم، مجمع البيان، ج۱۰، ص۵۰۰)
د. اجازه شفاعتی است که در قیامت به ایشان داده می‌شود و هیچ حدی ندارد مگر رضایت خود ایشان (حدیث۲) [که البته رضایت و خواست ایشان کاملا مطابق با رضایت و خواست خداوند است (راضِيَةً مَرْضِيَّةً، فجر/۲۸)]
ه. حق تشریعی است که خداوند به ایشان تفویض کرده، که بنابر تفسیر امام باقر ع از آیه۷ سوره حشر، ایشان در همه امور حق تشریع دارند (حدیث۳)
و. اجری حساب نشده (غیرمحسوب) (مجاهد) و ظاهرا مقصود این است که در اندازه نمی‌آید (غیر مقدر) (البحر المحیط، ج۱۰، ص۲۳۶) [البته می‌تواند مقصود این باشد که تو روی آن حساب خاصی باز نکرده‌ای (= فوق حساب و کتابِ تو) یا اینکه پاداش‌هایی که به خاطرش دیگر از تو حساب و کتاب نمی‌کشیم]
ز. …[۲]
۲) «وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»
می‌توان در همین عمر محدود عملی با تاثیری نامتناهی انجام داد و مستحق پاداش بی‌نهایت شد.
نحوه استنباط از آیه
بخشش‌های الهی گاهی بر اساس عمل شخص است که به آن «اجر» می‌گویند؛ و گاهی بخشش ابتدایی از جانب خداست که به آن «فضل» گویند.
پس «اجر» همواره تناسبی با «عمل» دارد، هرچه عملی بیشتر و پرثمرتر باشد، اجر و پاداش بیشتری دارد. اگر در جایی سخن از «اجر بی‌پایان» به میان آمده، پس عملی که انجام داده، تاثیری نامتناهی داشته که مستحق چنین پاداشی شده است؛ چنانکه در نقطه مقابل ظلمشان چنان در عالم اثرمی‌گذارد که به خاطر آن سزاوار عذاب بی‌پایان (جاودان) می‌شوند:
«ثُمَّ قيلَ لِلَّذينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُون؛ سپس (در روز قيامت) به كسانى كه ستم كردهاند گفته مىشود: بچشيد عذاب جاودان را! آيا جز در مقابل آنچه كسب مىكرديد كيفر داده مىشويد؟» (یونس/۵۲)
ثمره انسان‌شناسی
انسان ظرفیت بی‌نهایت دارد و در همین دنیا می‌تواند این ظرفیت را شکوفا کند، البته چون این دنیا محدود است، ثمره‌اش را در جهان دیگر برداشت خواهد کرد و به «اجر غیرممنون» یا «عذاب خلد» می‌رسد.
۳) «وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»
چرا پیامبر اکرم ص سزاوار اجری بی‌پایان و نامحدود شده است؟
الف. چون هر پیامبری اجر تمام کسانی که به دین او ایمان می‌آورند را هم دریافت می‌کند (تدبر۱، بند ب) و دین اسلام آخرین شریعت است که تا قیامت ادامه دارد؛ پس ثمره کار پیامبر اسلام ص (و لذا: پاداش او) انقطاعی نخواهد داشت.
ب. ایشان با ابلاغ و تثبیت ولایت، تداوم هدایت پس از مرگ خود تا قیامت را تضمین نمود، لذا اجرش هم هیچگاه قطع نمی‌شود (اقتباس از حدیث۱)
ج. چون پیامبر خاتم برترین مخلوق خداوند و مظهر اصلی مقام خلیفة‌اللهی است و شعاع وجودی او محدودیت‌پذیر نیست؛ لذا ثمرات او هم قطع‌شدنی نیست.
د. …
۴) «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ؛ وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ»
توجه به لطف و پاداش الهی، انسان را در برابر تهمت‌ها استوار نگه می‌دارد. (تفسیر نور، ج۱۰، ص۱۷۳)
[۱] . فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَيْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ حَرْبِ بْنِ شُرَيْحٍ الْبَصْرِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ع أَيُّ آيَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ أَرْجَى قَالَ مَا يَقُولُ فِيهَا قَوْمُكَ قَالَ قُلْتُ يَقُولُونَ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ قَالَ لَكِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ [بيت] لَا نَقُولُ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ فَأَيْشٍ [فَأَيَّ شَيْءٍ] تَقُولُونَ فِيهَا قَالَ نَقُولُ وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى الشَّفَاعَةَ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةَ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةَ.
[۲] . ضحاک گفته مقصود «بدون عمل» است و در نقطه مقابل زمخشری گفته که مقصود دقیقا همان است که «منت» نمی‌گذاریم زیرا متن در جایی است که تفضل ابتدایی باشد اما اجر در برابر عمل شخص است (الکشاف، ج۴، ص۵۸۵) اما همان طور که ابوحیان اشاره کرده این سخن وی دسیسه‌ای برای توجیه نظر معتزله (دسیسة الاعتزال) است (البحر المحیط، ج۱۰، ص۲۳۷) و علامه طباطبایی نیز بخوبی توضیح داده‌اند که با توجه به نسبت خدا با مخلوقات هر عملی که انسان انجام دهد نیز با تفضل الهی است و خدا در همه پاداش‌های ما هم بر ما منت دارد. (المیزان، ج۱۹، ص۳۶۹)
بازدیدها: ۲۹۶