۸-۱۲ محرم ۱۴۴۱
ترجمه
آیا تأمل کرده‌اید در آنچه می‌کارید؟!
اختلاف قرائت
أَ فَرَأَیتُمْ / أَ فَرآیْتُمْ / أَ فَرَیْتُمْ[۱]
نکات ادبی
تَحْرُثُونَ
درباره ماده «حرث» برخی بر این باورند که این ماده در اصل برای دو معنای متفاوت به کار رفته است: یکی جمع و کسب کردن؛ چنانکه به کسی که کسب و کاری دارد حارث گویند و کشاورزی را هم به همین ملاحظه حرث گویند؛ و دیگری لاغر و ناتوان شدن است چنانکه در خصوص شتری که از او زیاد کار بکشند و لاغر شود گویند «هزل ناقته» (معجم المقاييس اللغة، ج۲، ص۴۹[۲]).
اما اغلب اهل لغت اصل این ماده را ناظر به مساله کشت و زرع دانسته‌اند هرچند در توضیح آن اختلافاتی هست:
برخی بر این باورند که معنای محوری این ماده «شکافتن یک سطح هموار و زیر و رو کردن آن است چنانکه حرث برای شخم زمین به کار رفته و نیز تعبیر «حرثتُ النار» به معنای آن است که با هم زدن هیزمها آتش را تحریک و شعله‌ورتر کنیم و محراث چوبی است که آتش داخل تنور را با آن به هم می‌زنند (المعجم الإشتقاقي المؤصل لألفاظ القرآن الكريم، ص۴۰۴).
اما برخی دیگر اگرچه تاکید کرده‌اند که «حَرْث» ناظر به آماده کردن زمین برای زراعت است؛ اما نه از حیث شخم زدن بلکه ناظر است به بذرافشانی و به همین مناسبت برای هرکسی که کاری را انجام دهد که محصولی به دست آید به کار می‌رود: « مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ، وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ» (شوری/۲۰) و به همین مناسبت است که برای کار کشیدن از شتر که منجر به لاغر شدن آن می‌شود به کار رفته است؛ و البته چون این کشت محصول غالبا با شخم زدن و به هم زدن سطح زمین همراه است برای تحریک آتش و شعله‌ورتر کردن آن هم استفاده شده است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۲۶[۳]؛ كتاب العين، ج۳، ص۲۰۵[۴])
و برخی هم این ماده را ناظر به ثمر رسیدن محصول زراعی دانسته‌اند؛ یعنی وضعیتی که بعد از کشت و قبل از چیدن محصول حاصل می‌شود؛ و استدلال آنها به برخی از آیات است؛ از جمله همین دو آیه که «أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (واقعه/۶۳-۶۴) با این توضیح که ابتدا زرع و کاشت را انجام داده اید که اکنون خداوند سوال میکند آیا این محصولی که به بار نشسته ناشی از زرع و کشت و کاری است که شما انجام داده اید یا ما؟ و یا آیه «وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ» (بقره/۲۰۵) با این توضیح که از بین بردن «حرث» در جایی اطلاق می‌شود که محصول رسیده باشد ولی هنوز چیده نشده باشد؛ و از همه مهمتر آیه «أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ» (قلم/۲۲) است که «صرم» مشخصا به معنای چیدن است و اینکه می‌گویند سراغ حرث بروید اگر که می‌خواهید آن را بچینید. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۲، ص۱۸۷[۵]) و البته برخی دقیقا خلاف این را قائلند مدعی‌اند «حرث» کارهای اولیه زراعت است و زرع به ثمر رسیدن محصول است؛ و اتفاقا به همین آیات سوره واقعه استناد می‌کنند بدین بیان که خدا می‌فرماید این را که شما شروع کردید آیا شما به ثمر رساندید (مفاتيح الغيب، ج۲۹، ص۴۲۰[۶])! و چنین کسی می‌تواند آیه «تَسْقِي الْحَرْثَ» (بقره/۷۱) را نیز شاهد بر ادعای خود بیاورد بدین بیان که آبیاری کردن حرث نشان می‌دهد زمان چیدنش هنوز نرسیده است.
اما به نظر می‌رسد که هردوی این استنادات جای مناقشه دارد؛ شایدسخن قابل دفاع این است که خود کلمه «حَرث» مصدر ثلاثی مجرد است (حَرَثَ یَحرُثُ حَرثاً؛ لسان العرب، ج۲، ص۱۳۴) ولی چنانکه برخی تذکر داده‌اند کاربرد آن در معنای اسم مفعولی («محروث: آنچه کشت شده) بسیار شایع است؛ و موارد فوق از این باب است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۲۶) نه اینکه صرفا به مراحل اولیه ویا مراحل آخر قبل از چیدن اطلاق شود؛ چنانکه یعنی در همه این موارد «حرث» به معای «آن چیزی که کشت شده» است در هر مرحله‌ای که می‌خواهد باشد؛ و اگر به سایر موارد قرآنی هم مراجعه کنیم همین معنا بیشترین تناسب را دارد؛ مثلا: «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ … وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ» (آل عمران/۱۴) «كَمَثَلِ ريحٍ فيها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ» (آل عمران/۱۱۷) «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصيباً» (انعام/۱۳۶) «وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا يَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ» (انعام/۱۳۸) «وَ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ إِذْ يَحْكُمانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ» (انبیاء/۷۸).
از کاربردهای بحث‌انگیز قرآن از این واژه کاربرد استعاری آن در خصوص زنان است «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّی شِئْتُمْ» (بقرة/۲۲۳) برخی گفته‌اند از باب تشبیه زنان به کشتزارهاست یعنی گویی در زنان هم زراعتی انجام می‌شود که بقای انسانها در گروی آن است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۲۶[۷]) برخی گفته‌اند از این باب است که زن همچون کشتزار شوهرش است که فرزندش را در وی می‌کارد (معجم المقاييس اللغة، ج۲، ص۴۹[۸]) و برخی هم بشدت با این گونه برداشت‌ها مخالفت کرده و بر این باورند که وجه تشبیه از این جهت است که همان گونه که دیدن مزرعه آباد موجب ابتهاج و سرور می‌شود زنان هم برای شوهرانشان چنین حالتی دارند که شوهران با دیدن آنان به آرامش می‌رسند چنانکه در جای دیگر فرمود «خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها» (روم/۲۱) (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۲، ص۱۸۷[۹])
ماده «حرث» جمعا ۱۴ بار در قرآن کریم به کار رفته است که تنها یک موردش به صورت فعل ثلاثی مجرد بوده (أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ؛ واقعه/۶۳) و در بقیه موارد به صورت مصدر (و چنانکه توضیح داده شد: در معنای اسم مفعول) به کار رفته است.
حدیث
۱) از امام حسن عسکری روایتی طولانی در تفسیر آیات سوره بقره که داستان گاو بنی‌اسرائیل است روایت شده است. فرازی از این روایت در جلسه۱۰۲۶ (حدیث۱) گذشت که اشاره شد حضرت موسی ع دو استدلال در برابر آنان که باور نمی‌کردند از برخورد قسمتی از گاو مرده به بدن مرده وی زنده شود آورد. استدلال اول این بود که منی مرد یک نطفه مرده (غیرزنده) است و منی زن هم همین طور؛ و این دو شیء مرده با هم برخورد می‌کنند و خداوند متعال از برخورد این دو مرده یک انسان زنده با سر و سامان ایجاد میکند؟ در ادامه فرمودند:
آیا این بذرهایی که شما در زمین‌هایتان می‌کارید نیست که تباه و متلاشی و متعفن می‌گردد و مرده است سپس خداوند از آن این سنبله‌های زیبا و بهجت‌آور و این درختان بلند اعجاب‌برانگیز را بیرون می‌آورد؟!
التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسكری علیه السلام، ص۲۷۶
ثُمَّ قَالَ مُوسَی ع:
أَ وَ لَیسَ مَاءُ الرَّجُلِ نُطْفَةً مَیتَةً، وَ مَاءُ الْمَرْأَةِ كَذَلِكَ، مَیتَانِ یلْتَقِیانِ فَیحْدِثُ اللَّهُ تَعَالِی مِنِ الْتِقَاءِ الْمَیتَینِ بَشَراً حَیاً سَوِیاً؟
أَ وَ لَیسَ بُذُورُكُمُ الَّتِی تَزْرَعُونَهَا فِی أَرَضِیكُمْ تَتَفَسَّخُ وَ تَتَعَفَّنُ وَ هِی مَیتَةٌ، ثُمَّ یخْرِجُ اللَّهُ مِنْهَا هَذِهِ السَّنَابِلَ الْحَسَنَةَ الْبَهِیجَةَ وَ هَذِهِ الْأَشْجَارَ الْبَاسِقَةَ الْمُونِقَة؟
۲) از امام [صادق] ع روایت شده است:
هرگاه گیاهی ویا نهالی را کاشتی بر هر شاخه ویا دانه‌ای که می‌کاری بخوان «سبحان الباعث الوارث: منزه است برانگیزاننده‌ای که همه چیز سهم اوست» تا ان شاء الله خطا نرود (و به بار بنشیند).
الكافي، ج۵، ص۲۶۳
عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ ع:
إِذَا غَرَسْتَ غَرْساً أَوْ نَبْتاً فَاقْرَأْ عَلَى كُلِّ عُودٍ أَوْ حَبَّةٍ سُبْحَانَ الْبَاعِثِ الْوَارِثِ فَإِنَّهُ لَا يَكَادُ يُخْطِئُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
تدبر
۱) «أَ فَرَأَیتُمْ ما تَحْرُثُونَ»
در آیات قبل، اقدام خود انسانها که به ولادت و ورود انسانی جدید به دنیا می‌شود را شاهد آورد که به انسان نشان دهد که در همینجا که به نظر می‌رسد ولادت فرزند نتیجه اقدام شماست خودتان می‌فهمید که کارهای نیستید و تدبیری که می‌شود که نطفه بی‌جان به انسانی ذی‌روح تبدیل می‌شود ناشی از قدرت خداوند است.
از این آیه به بعد سراغ آنچه بقای زندگی انسان بدان وابسته است می‌رود: ابتدا ناظر به خوردن، سپس نوشیدن، و سپس آتش افروختن (که درباره اینکه چرا بعد از خوردن و نوشیدن سراغ آتش رفت تحلیل‌های متعددی قابل ارائه است که ان شاء الله ذیل آیه مربوطه تقدیم خواهد شد.)
۲) «أَ فَرَأَیتُمْ ما تَحْرُثُونَ»
آیا تأمل کرده‌اید در آنچه می‌کارید؟!
یعنی همین که انسان بذر می‌پاشد و نهال می‌کارد پدیده‌ای مهم و قابل تامل است. یک وجه تأمل در این پدیده توجه به این است که به ثمر رساننده حقیقی این بذر خداوند است نه ما؛ اما این نکته‌ای است که موضوع آیه بعد است و همانجا بحث خواهد شد. اما با توجه به اینکه این آیه، آیه‌ای مستقل از آیه بعد است؛ می‌توان مستقلا هم بدان نگاه کرد و تاملی درباره این سوال الهی داشت:
نکته تخصصی انسان‌شناسی: انقلاب کشاورزی
در زیست‌شناسی تکاملی حیوانات پستاندار را به دو دسته گیاهخواران و گوشتخواران تقسیم می‌کنند که البته تذکر می‌دهند رده‌های بالای پستانداران که گوشت‌خوارند گیاهخوار هم هستند و مساله را بیشتر از زاویه دندانها و قابلیتهای دندانهای آنها تحلیل می‌کنند که برای گیاهخواری تنظیم شده یا گوشت‌خواری ویا هر دو؛ و انسان را در رده اخیر قرار می‌دهند.
اما آنچه بشدت مورد غفلت است این است که همه حیوانات غذایشان در طبیعت آماده است وصرفا از غذای آماده استفاده می‌کنند اما انسان خلیفة‌الله تنها موجودی است که در طبیعت برای تولید غذای خود دست می‌برد! در زیست‌شناسی داروینی موجوداتی انسان‌نما که از حدود دو میلیون سال قبل روی این کره خاکی می‌زیستند را نیز به عنوان «انسان» می‌نامند؛ تا آخرین آنها که نامش نئوآندرتال است و تا حدود ۳۵ هزار سال قبل زندگی می‌کرد؛ ولی انسان کنونی که سابقه‌اش حدود ۱۵ هزار سال است؛ موجودی است که شروع زیستش با انقلاب کشاورزی همراه است. آنان بسادگی از این سوال مهم می‌گذرند که واقعا چرا در میان تمام موجودات این کره خاکی این موجود برای غذای خود دست به تولید محصول زد؛ چرا همه حیوانات، حتی نئوآندرتال‌ها که فیزیولوژی بسیار مشابه انسان کنونی دارند هرگز خودشان برای تولید محصول و غذایشان اقدامی نکردند و این موجود اول بار چنین کرد؟ در اینکه توانایی‌های مغز این موجود بیش از موجود قبلی بود بحثی نیست؛ اما آیا صرف بیشتر بودن توانایی‌ها ذهنی می‌تواند نحوه زیست موجود را یکسره عوض کند؛ و پدیده‌ای را رقم بزند که خود آنها از آن به عنوان «انقلاب کشاورزی» یاد می‌کنند؟! این انسان به لحاظ نیازهای فیزیولوژیک تفاوت چندانی با انسان نئوآندتال ندارد؛ با این حال برخلاف تمامی حیواناتی که تا پیش از این روی کره خاکی می‌زیستند خودش برای تولید محصول دست به اقدام می‌زند و خودش دانه را می‌کارد. بله حیواناتی بوده‌اند که کارهایشان عملا در لقاح و بارور شدن برخی گیاهان موثر بوده‌اند؛ اما نقش انسان در کشت گیاهان کاملا آگاهانه و با محاسبات خاص خودش است؛نه صرفا یک نقش ناخودآگاهی که نظام طبیعت بر دوش او گذاشته باشد.
آیا واقعا می‌توان پذیرفت تفاوت انسان کنونی با نئوآندرتال‌ها صرفا در حد تفاوت یک حیوان با حیوان رده قبلی خود بوده است؟
ای انسان‌هایی که خود را ادامه نئوآندتال‌ها و صرفا محصول یک جهش کور می‌دانید؛ آیا در این ویژگی خودتان که محصولاتی را می‌کارید تأمل نمی‌کنید؟!
[۱] . تقدمت القراءات في الهمزة الثانية في الآية/۵۸. (معجم القراءات ج۹، ص۳۱۲) که چنین بود:
قرأ نافع وأبو جعفر وورش من طريق الأصبهاني وقالون بالتسهيل بين بين. وقرأ الأزرق وورش بإبدال الهمزة الثانية ألفا مع المد للساكنين. وقرأ الكسائي بحذفها «أَ فَرَیْتُمْ». وقرأ الجمهور بالتحقيق «أفرأيتم». (معجم القراءات ج۹، ص۳۰۷-۳۰۸)
[۲] . الحاء و الراء و الثاء أصلانِ متفاوتان: أحدهما الجمع و الكَسْب، و الآخر أنْ يُهْزَل الشیء. فالأوّل الحَرْث، و هو الكَسْب و الجمع، و به سمِّی الرجل حارثاً. وفی الحديث: «احْرُثْ لدُنْياكَ كأنَّك تعيش أبداً، و اعمَلْ لآخرتِك كأنك تموت غداً».و من هذا الباب حرث الزَّرع. و المرأة حرث الزَّوج؛ فهذا تشبيه، و ذلك أنها مُزْدَرَع ولده. قال اللَّه تعالی: نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ. و الأحرِثة: مَجارِی الأوتار فی الأفواق؛ لأنّها تجمعها. و أمّا الأصل الآخر فيقال حَرَثَ ناقتَه: هَزَلها؛ و أحرثها أيضا. و من ذلك قول الأنصار لمّا قال لهم معاوية: ما فعلَتْ نواضحُكم؟ قالوا: أحْرثْنَاها يَوْمَ بَدْرٍ.
[۳] . الْحَرْثُ: إلقاء البذر في الأرض و تهيّؤها للزرع، و يسمّی الْمَحْرُوثُ حرثا، قال اللّه تعالی أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ [القلم/۲۲]، و تصوّر منه معنی العمارة التي تحصل عنه في قوله تعالی: مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ، وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ [الشوری/۲۰]، و قد ذكرت في (مكارم الشريعة) كون الدنيا مَحْرَثاً للناس، و كونهم حُرَّاثاً فيها و كيفية حرثهم.ورُوِيَ: «أَصْدَقُ الْأَسْمَاءِ الْحَارِثُ» و ذلك لتصوّر معنی الكسب منه، ورُوِيَ: «احْرُثْ فِي دُنْيَاكَ لِآخِرَتِكَ» و تصوّر معنی التهيّج من حرث الأرض، فقيل: حَرَثْتُ النّار، و لما تهيّج به النار مِحْرَثٌ، و يقال: احْرُثِ القرآن، أي: أكثر تلاوته، و حَرَثَ ناقته: إذا استعملها، وقَالَ مُعَاوِيَةُ لِلْأَنْصَارِ: مَا فَعَلَتْ نَوَاضِحُكُمْ؟ قَالُوا: حَرَثْنَاهَا يَوْمَ بَدْرٍ.
[۴] . الاحتِرَاث من الزرع، و من كسب المال، قال: «و من يَحْتَرِثْ حَرْثِي و حَرْثَكَ يُهْزَل» و الإِحْراث: هزل الخيل، يقال: أَحْرَثْنا الخيل، و حَرَثْناها لغة. و المِحْرَاث من الحديد كهيئة المسحاة تحرك بها النار، و مِحْرَاث الحرب: ما يهيجها، قال رؤبة: «ولوا و مِحْراث الوغی عنيف» و الحَرْث: قذفك الحب في الأرض.
[۵] . أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة: هو بلوغ المحصول من الزرع و تحصيل النتيجة منه، و هذا المعنی إنّما يتحقّق بعد الزرع و قبل الحصاد، و في هذا المقام ظهور ما زرع و اخضراره و تجلّيه. و يدلّ علی هذا المعنی قوله تعالی:. أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ- ۵۶/ ۶۳.أي قد زرعتموه أوّلا حتّی تحرثونه. و كذلك قوله تعالی:. وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ- ۲/ ۲۰۵.فانّ إهلاك الزرع قبل ظهوره و بدوّه أو بعد حصاده لا معنی له. و هكذا:. أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ- ۸۸/ ۲۲.فإنّ الصرم إنّما يتعلّق علی الحرث الظاهر الموجود خارجا … . مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها- ۴۲/ ۲۰.أي محصولا ممّا يعمل في الحياة الدنيويّة و نتيجة مادّية، في مقابل محصول اخرويّ كما في: مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ. ثمّ إنّ مفاهيم الكسب و الجمع و الدرس و السير بالناقة: كلّها من هذا الأصل فانّ مرجعها الی حصول النتيجة و أخذها و تحصيلها.
[۶] . الفرق بين الحرث و الزرع هو أن الحرث أوائل الزرع و مقدماته من كراب الأرض، و إلقاء البذر، و سقي المبذور، و الزرع هو آخر الحرث من خروج النبات و استغلاظه و استوائه على الساق، فقوله: أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أي ما تبتدئون منه من الأعمال أ أنتم تبلغونها المقصود أم اللّه؟!
[۷] . و قال عزّ و جلّ: نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّی شِئْتُمْ [البقرة/۲۲۳]، و ذلك علی سبيل التشبيه، فبالنساء زرع ما فيه بقاء نوع الإنسان، كما أنّ بالأرض زرع ما به بقاء أشخاصهم، و قوله عزّ و جل: وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ [البقرة/۲۰۵]، يتناول الحرثين.
[۸] . و المرأة حرث الزَّوج؛ فهذا تشبيه، و ذلك أنها مُزْدَرَع ولده.
[۹] . نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّی شِئْتُمْ- ۲/ ۲۲۳.أي إنّهن كالحرث يوجب مشاهدتها ابتهاجا و مسرّة، و هنّ محصولات لما عملتم في الحياة الدنيويّة تسكنون إليها و تعيشون معها و تدّخرونها للنسل: كما قال تعالی:. خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها …،. اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ …،. سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها. و قد اشتبه علی المفسّرين تفسير هذه الآية حيث فسّروا الحرث بالزرع و وقعوا في انحراف عن الحقيقة، فانّ النساء للسكون إليها و التعيّش معها في الحياة توجب الانس بها مسرّة و بهجة، و الزرع من آثار تلك الحياة.
بازدیدها: ۷۴