مقدمه
با توجه به نزدیکی به ایام الله دهه فجر به نظر رسید شاید مناسب باشد مروری داشته باشیم بر سوره مبارکه فجر، که مضامینش نیز با این ایام مناسبت دارد.
سوره فجر (که به عنوان سوره ۸۹ در مصحف شریف قرار داده شده است) را غالبا (به نقل از ابن‌عباس) از سوره‌های مکی دانسته‌اند؛ هرچند برخی (ضحاک، به نقل از سعد السعود، ص۲۹۲[۱] و علی بن ابی‌طلحه، به نقل از البحر المحيط، ج۱۰، ص۴۶۹[۲]) آن را مدنی معرفی کرده‌اند.
تعداد آیات آن، بر اساس نسخه حجازی ۳۲ آیه، بر اساس نسخه‌های شامی و کوفی ۳۰ آیه و بر اساس نسخه بصری ۲۹ آیه می‌باشد. (در جلسه۴۴۶ درباره چرایی اختلاف در تعداد آیات سوره‌ها توضیح داده شد: http://yekaye.ir/al-muzzammil-73-1-2/ )
اگر محور را نسخه کوفی (که امروزه به خط عثمان طه در بلاد مشرق اسلامی رایج است) قرار دهیم، تفاوتها را می‌توان چنین توضیح داد:
در نسخه کوفی عبارت «فِي عِبادِي» پایان یک آیه قرار گرفته (آیه۲۹)، در حالی که این آیه و آیه بعد در بقیه مصاحف، یک آیه قلمداد شده است. (بدین ترتیب نسخه بصری کاملا شبیه مصحف کنونی است فقط دو ا/یه آخر آن یکی شده است)
در دو نسخه حجازی و شامی، عبارت «بِجَهَنَّمَ» پایان یک آیه قرار گرفته (یعنی آیه ۲۳ کنونی، دو آیه محسوب می‌شود)
در نسخه حجازی، علاوه بر این عبارت‌های «وَ نَعَّمَهُ» و «فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ» هر یک در پایان آیه قرار گرفته (یعنی هریک از دو آیه ۱۵ و ۱۶، دو آیه محسوب می‌شود) و بدین ترتیب در مقام شمارش، دو آیه بیشتر از نسخه‌های دیگر دارد.
مجمع البيان، ج۱۰، ص۷۳۰[۳]
فضیلت و اهمیت این سوره
۱) از پیامبر اکرم ص روایت شده است:
کسی که این سوره را در شب‌های دهگانه [= دهه اول ذی الحجة] بخواند خداوند او را بیامرزد؛
و کسی که آن را در سایر ایام بخواند [آن سوره] برایش نوری در قیامت خواهد بود.
مجمع البيان، ج۱۰، ص۷۳۰؛ المصباح للكفعمي، ص۴۵۰
أبي بن كعب عن النبي ص قال:
و مَنْ قَرَأَهَا فِي لَيَالٍ عَشْرٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ؛ وَ مَنْ قَرَأَهَا فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ كَانَتْ لَهُ نُوراً فِي الْقِيَامَةِ.
۲) از امام صادق ع روایت شده است که فرمودند:
الف. سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب بخوانید که همانا آن سوره امام حسین ع است؛ کسی که آن را بخواند روز قیامت همراه با امام حسین ع و در درجه او در بهشت خواهد بود؛ همانا خداوند عزیز و حکیم است.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۱۲۳؛ مجمع البيان، ج۱۰، ص۷۳۰؛ أعلام الدين في صفات المؤمنين، ص۳۸۲
أَبِي ره قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَن عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
اقْرَءُوا سُورَةَ الْفَجْرِ فِي فَرَائِضِكُمْ وَ نَوَافِلِكُمْ فَإِنَّهَا سُورَةُ الْحُسَيْنِ [للحسين][۴] بْنِ عَلِيٍّ ع مَنْ قَرَأَهَا كَانَ مَعَ الْحُسَيْنِ [بن علي] ع يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي دَرَجَتِهِ مِنَ الْجَنَّةِ؛ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيم.
ب. این روایت در منابع دیگری، با تفصیل بیشتری روایت شده است، بدین صورت:
امام صادق ع فرمود: سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب بخوانید که همانا آن سوره امام حسین ع است؛و بدان رغبت کنید؛ خداوند شما را مورد رحمتش قرار دهد!
ابواسامه که در مجلس حاضر بود گفت: چگونه این سوره خاص امام حسین ع است؟
فرمود: آیا به این سخن خداوند متعال توجه نکردی که فرمود: «ای نفس مطمئن [= به آرامش رسیده] ! به جانب پروردگارت برگرد در حالی که [هم] راضی و [هم] مورد رضایت [هستی]. پس در [زمره] بندگانم درآی؛و به بهشتم وارد شو!» (فجر/۲۷-۳۰) همانا منظور حسین بن علی ع است؛ که اوست که صاحب نفس مطمئنه‌ای است که راضی و مورد رضایت است؛ و اصحاب او از آل محمد ص از خداوند راضی‌اند روز قیامت و او هم از آنان راضی است؛ و این سوره درباره حسین بن علی ع است و شیعیان وی و شیعیان آل محمد ص. کسی که بر خواندن [سوره] فجر [در نماز صبح] مداومت ورزد همراه با امام حسین ع و در درجه او در بهشت خواهد بود؛ همانا خداوند عزیز و حکیم است.
تأويل الآيات الظاهرة، ص۷۷۰ ؛ كنز جامع الفوائد (به نقل از بحار الأنوار، ج۴۴، ص۲۱۸)
وَ رُوِيَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:
اقْرَءُوا سُورَةَ الْفَجْرِ فِي فَرَائِضِكُمْ وَ نَوَافِلِكُمْ فَإِنَّهَا سُورَةُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ وَ ارْغَبُوا فِيهَا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو أُسَامَةَ وَ كَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ كَيْفَ صَارَتْ هَذِهِ السُّورَةُ لِلْحُسَيْنِ خَاصَّةً فَقَالَ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي إِنَّمَا يَعْنِي الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ ع فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّةِ الرَّاضِيَةِ الْمَرْضِيَّةِ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ص الرَّاضُونَ عَنِ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَةُ فِي الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ وَ شِيعَتِهِ وَ شِيعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ الْفَجْرَ [سورة الفجر في صلاة الفجر] كَانَ مَعَ الْحُسَيْنِ فِي دَرَجَتِهِ فِي الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ.
۳) از پیامبر اکرم ص روایت شده است که فرمودند:
کسی که این سوره را قرائت کند، خداوند به عدد کسانی که آن را قرائت می‌کنند مورد مغفرت قرار دهد؛ و روز قیامت آن را برایش نوری می‌گرداند؛ و کسی که آن را بنویسد و بر گردن خویش آویزان کند و با همسرش رابطه حلال برقرار نماید خداوند فرزند پسری به او عنایت کند که مایه چشم روشنی او شود.
خواص القرآن (نسخه خطی)، ص۱۴، به نقل از البرهان في تفسير القرآن، ج۵، ص۶۴۹
روي عن النبي (صلى الله عليه و آله) أنه قال: «من قرأ هذه السورة غفر الله له بعدد من قرأها، و جعل له نورا يوم القيامة، و من كتبها و علقها على وسطه، و جامع زوجته حلالا، رزقه الله ولدا ذكرا قرة عين».[۵]
[۱] . سورة الفجر مكية في قول ابن عباس و قال الضحاك هي مدنية و هي ثلاثون آية في الكوفي و تسع و عشرون في البصري و اثنتان و ثلاثون في المدنيين
[۲] . هذه السورة مكية في قول الجمهور. و قال عليّ بن أبي طلحة: مدنية.
[۳] . مكية؛ اثنتان و ثلاثون آية حجازي و ثلاثون كوفي شامي و تسع و عشرون بصري.
اختلافها: أربع آيات «وَ نَعَّمَهُ» «فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ» كلتهما حجازي «بِجَهَنَّمَ» حجازي شامي «فِي عِبادِي» كوفي.
[۴] . در متن ثواب الاعمال به صورت «للحسین» آمده است؛ اما نه‌تنها این روایت در مجمع‌البیان و اعلام الدین، و نیز در آن روایت تفصیلی تاویل الایات) به این صورت آمده است؛ بلکه در تفسير الصافي، ج۵، ص۳۲۸ و بحار الأنوار، ج۸۲، ص۳۹ و ج۸۹، ص۳۲۴ و تفسير نور الثقلين، ج۵، ص۵۷۱ و تفسير كنز الدقائق، ج۱۴، ص۲۶۵ هم که از ثواب الاعمال روایت شده به همین صورت «الحسین» آمده و احتمال دارد «للحسین» اشتباهی از جانب نساخ بوده باشد؛ هرچند در البرهان في تفسير القرآن، ج۵، ص۶۴۹ و وسائل الشيعة، ج۶، ص۱۴۴ که این دو نیز از ثواب الاعمال نقل کرده‌اند به همین صورت «للحسین» ثبت کرده‌اند.
[۵] . این دو روایت هم که به مضمون فوق نزدیکند در همانجا آمده‌اند:
و قال رسول الله (صلى الله عليه و آله): «من أدمن قراءتها جعل الله له نورا يوم القيامة، و من كتبها و علقها على زوجته رزقه الله ولدا مباركا».
و قال الصادق (عليه السلام): «من قرأها عند طلوع الفجر أمن من كل شيء إلى طلوع الفجر في اليوم الثاني، و من كتبها و علقها على وسطه ثم جامع زوجته يرزقها الله تعالى ولدا تقر به عينه و يفرح به».
بازدیدها: ۲۲