ترجمه
گفت: اما کسی که ظلم پیشه کند عذابش خواهیم کرد سپس به نزد پروردگارش بازگردانده شود و او را عذابی کند، عذابی ناشناخته!
نکات ادبی
«يُرَدُّ»
قبلا بیان شد که ماده «ردد» به معنای رجوع و برگشتن از وضعیتی که در آن بوده، می‌باشد؛ و در تفاوت «رد» با «رجوع» گفته‌اند که «رد» در اصل رجوع و برگشتنی بوده که با نوعی کراهت و ناخوشایندی از وضعیتی که در آن بسر می‌برده همراه بوده است؛ هرچند کم‌کم این دو کلمه در جای همدیگر هم به کار رفته است.
جلسه ۱۵۱ http://yekaye.ir/muhammad-047-25/
«نُكْراً»
قبلا بیان شد که ماده «نکر» درست نقطه مقابل ماده «عرف» است. «عُرف» وضعیتی است که انسان می‌شناسد و دلش با آن آرام می‌گیرد، و «انکار» در اصل چیزی است که دل انسان آن را تصور نکرده و زیر بار آن نمی‌رود و نوعی جهل بوده، و کم‌کم در مورد هر چیزی که با زبان مورد انکار و مخالفت قرار می گیرد به کار رفته، چون سبب این انکار این بوده که قلب انسان بدان اذعان نمی‌کرده است؛ هرچند گاه در مورد چیزی که انسان در باطن می‌داند اما با زبان انکار می‌کند (و در مقام دروغ گفتن برمی‌آید) هم به کار می‌رود.
«نُكْر» هم صفت، و به معنای «مُنکَر» است.
جلسه ۶۵۵ http://yekaye.ir/al-kahf-18-74/
حدیث
۱) از امیرالمومنین ع حدیثی در بیان داستان ذوالقرنین روایت است، در فرازی از آن آمده است:
«اما کسی که ظلم پیشه کند» و به پروردگارش ایمان نیاورد «عذابش خواهیم کرد» در دنیا به عذاب دنیا «سپس به نزد پروردگارش بازگردانده شود» در بازگشتش «و او را عذابی کند، عذابی ناشناخته!»
تفسير العياشي، ج۲، ص۳۴۲
عَنْ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع أنه قَالَ سُئِلَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ …
«أَمَّا مَنْ ظَلَمَ» و لم يؤمن بربه «فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ» في الدنيا بعذاب الدنيا «ثُمَّ يُرَدُّ إِلی رَبِّهِ» في مرجعه «فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً»[۱]
۲) از امام صادق ع روایت شده است که می‌فرمود:
همانا خداوند در زمان حکومت دشمنش، بلا و مصیبت را لباس زیر و روی ولیّاش قرار داد و رفاه و راحتی را لباس زیر و روی دشمنش در زمان حکومتش قرار داد؛ پس ولیّ ما را جز بلا و ترس نرسد؛ و این برای چشم‌روشنی اوست در آجل [درازمدت، آخرت] و عاجل [کوتاه‌مدت، دنیا] ؛ اما در عاجل [دنیا]، خداوند چشم او را به دیدنش ولیّاش و آشکار شدن حکومتش و انتقام از دشمنش با نابودی حکومتش روشن می‌کند؛ و اما در آجل [آخرت] ثواب خدا بهشت است و نگریستن به [عنایت و رحمت] خدا؛
و دشمن ما را [در این دوران] جز راحتی و رفاه نرسد، و این برای خوار کردن اوست در آجل [درازمدت، آخرت] و عاجل [کوتاه‌مدت، دنیا]؛ اما در عاجل [دنیا]، انتقامی که از او در دولت ولیّ خدا گرفته شود؛ و اما در آجل [آخرت] عذاب جهنم است در آخرت تا ابدالآباد؛
پس بشارت بر شما و باز هم بشارت بر شما، که به خدا سوگند بهشت از آنِ شماست و جهنم از آن دشمنانتان؛ به خدا سوگند که خداوند شما را برای بهشت آفرید و به سوی بهشت و خدا می‌روید؛ پس هرگاه خوشی و راحتی و رفاه در حکومت دشمنتان به شما رو کرد، بدانید که به خاطر گناهی است که در گذشته از شما سر زده! و بگویید: گناهی است که خداوند در عقوبتش تسریع کرده؛ و هنگامی که بلا را دیدید بگویید به‌به! خوش آمدی! مرحبا به لباس زیر و روی صالحان!
الأصول الستة عشر، ص۱۲۵
حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ هَارُونُ بْنُ مُوسَى بْنِ أَحْمَدَ التَّلَّعُكْبَرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا حُمَيْدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ حَمَّادٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ نَهِيكٍ أَبُو الْعَبَّاسِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ زَيْدٍ الزَّرَّادِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْبَلَاءَ فِي دَوْلَةِ عَدُوِّهِ شِعَاراً وَ دِثَاراً لِوَلِيِّهِ، وَ جَعَلَ الرَّفَاهِيَةَ شِعَاراً وَ دِثَاراً لِعَدُوِّهِ فِي دَوْلَتِهِ، فَلَا يَسَعُ وَلِيَّنَا إِلَّا الْبَلَاءُ وَ الْخَوْفُ؛ وَ ذَلِكَ لِقُرَّةِ عَيْنٍ لَهُ آجِلٍ وَ عَاجِلٍ، أَمَّا الْعَاجِلُ فَيُقِرُّ اللَّهُ عَيْنَهُ بِوَلِيِّهِ، وَ إِظْهَارِ دَوْلَتِهِ، وَ الِانْتِقَامِ مِنْ عَدُوِّهِ بِإِزَالَةِ دَوْلَتِهِ، وَ الْآجِلُ ثَوَابُ اللَّهِ الْجَنَّةُ، وَ النَّظَرُ إِلَى اللَّهِ. وَ لَا يَسَعُ عَدُوَّنَا إِلَّا الرَّفَاهِيَةُ؛ وَ ذَلِكَ لِخِزْيٍ لَهُ آجِلٍ وَ عَاجِلٍ، وَ الْعَاجِلُ الِانْتِقَامُ مِنْهُ فِي الدُّنْيَا فِي دَوْلَةِ وَلِيِّ اللَّهِ، وَ الْآجِلُ عَذَابُ النَّارِ فِي الْآخِرَةِ أَبَدَ الْآبِدِينَ، فَأَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا، فَلَكُمْ وَ اللَّهِ الْجَنَّةُ، وَ لِأَعْدَائِكُمُ النَّارُ، لِلْجَنَّةِ وَ اللَّهِ خَلَقَكُمُ اللَّهُ، وَ إِلَى الْجَنَّةِ وَ اللَّهِ تَصِيرُونَ. فَإِذَا مَا رَأَيْتُمُ الرَّفَاهِيَةَ وَ الْعَيْشَ فِي دَوْلَةِ عَدُوِّكُمْ، فَاعْلَمُوا أَنَّ ذَلِكَ بِذَنْبٍ سَلَفٍ؛ فَقُولُوا: ذَنْبٌ عَجَّلَ اللَّهُ لَنَا الْعُقُوبَةَ، وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الْبَلَاءَ فَقُولُوا: هَنِيئاً مَرِيئاً! وَ مَرْحَباً بِكَ مِنْ دِثَارِ الصَّالِحِينَ وَ شِعَارِهِمْ![۲]
تدبر
۱) «قالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ …»
با توجه به اینکه در آیه بعد، نقطه مقابل این افراد را کسانی که «ایمان آورند» معرفی کرد، اغلب مفسران نتیجه گرفته‌اند که مقصود از «ظلم» در این آیه، [کفر و] شرک ورزیدن است. (مثلا ابن‌عباس، مجمع‌البیان، ج۶، ص۷۵۷) به‌ویژه که در قرآن کریم، شرک، ظلمی عظیم معرفی شده است (إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيم؛ لقمان/۱۳)؛ اما برخی بر این باورند که چون تعبیر آیه بعد، «ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند» هم شامل مشرک و کافر می‌شود، هم شامل کسانی که بظاهر مومن اند اما عمل صالح انجام نمی دهند و مفسد فی الارض می‌باشند؛ بویژه که سیره پادشاهان عادل چنین بوده که وقتی قدرت می‌یافتند، زمین را از فساد مفسدان نیز پاک می‌نمودند. (المیزان، ج۱۳، ص۳۶۲)
۲) «قالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلی رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً»
ذوالقرنین به قومی رسید که کافر و مشرک بودند. خداوند به او اختیار داد که آنان را عذاب کند یا با مهربانی با آنان برخورد کند. وی هم آنها را در دو دسته قرار داد. آنان که دعوت حق را می‌پذیرند و به عمل صالح روی می‌آورد، که در آیه بعد اعلام می‌کند با آنها با ملاطفت برخورد خواهد کرد؛ و آنان که اهل ستم کردن به خویشتن و دیگران‌اند و به ایمان و عمل صالح روی نمی‌آورند، که تهدید کرد که با آنان مواجهه بسیار تندی خواهد داشت؛ و آنها بعد از مرگشان هم عذابی شدیدتر در پیش خواهند داشت.
۳) «قالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلی رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً»
ذوالقرنین در مورد کسی که ظلم پیشه کند، نگفت: «نُعَذِّبُهُ» (عذابش می‌کنم) یا «نُعَذِّبُهُ» (بزودی عذابش می‌کنم)؛ بلکه تعبیر «سوف» را به کار برد که برای اشاره به آینده دور است. چرا؟
الف. می‌خواهد نشان دهد که آنان را بلافاصله به خاطر کفر و ظلمشان مجازات نمی کرد، بلکه ابتدا آنان را به ایمان و عمل صالح می‌خواند و اگر باز بر انحرافشان اصرار می‌ورزیدند مجازات می‌کرد. (البحر المحيط، ج۷، ص۲۲۲)[۳]
ب. او به اميد توبهی ستمگران بود و لذا در كيفر آنان شتابی نكرد. (تفسير نور، ج۷، ص۲۲۰)
ج. …
۴) «فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلی رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ»
عذاب دنيا، [همواره] مانع كيفر آخرت نيست. (تفسير نور، ج۷، ص۲۲۰) چنانکه در آیات دیگری هم بر اینکه برخی گناهان به گونه‌ای است که هم عذاب در دنیا دارد و هم عذاب در آخرت تصریح شده است؛ مثلا «إِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيم: جز اين نيست كه كيفر كسانى كه با خدا و رسول او مىجنگند و در زمين به فساد و تبهكارى مىپويند اين است كه كشته شوند، يا بر دار آويخته گردند، يا دستها و پاهايشان بر خلاف جهت يكديگر بريده شود و يا از آن سرزمين تبعيد گردند. اين براى آنها خفّت و خواريى در دنياست و آنان را در آخرت عذابى بزرگ است (مائده/۳۳)[۴]
۵) «فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً»
مقصود از «نُکر» (عذاب نکر) چیست؟
الف. عذابی که در دنیا بی‌سابقه است (مجمع‌البیان، ج۶، ص۷۵۷) و شخص نه حساب آن را کرده و نه انتظار چنان عذابی را دارد. (المیزان، ج۱۳، ص۳۶۲) و از این رو، بشدت غافلگیر و مضطر می‌شود.
ب. كيفر دنيوی، شناخته شده و معلوم است، ولی عذاب آخرت ناشناخته است. (تفسير نور، ج۷، ص۲۲۰)
ج. …
[۱] . سيد شرف الدين استرآبادى در تأويل الآيات الظاهرة، ص۷۳۶ در ضمن شرح حدیثی، به حدیث دیگری از اهل بیت ع در تاویل باطنی این آیه اشاره می‌کند که معلوم نیست عین عبارات آن حدیث را آورده یا نقل به مضمون کرده است. سخن وی چنین است:
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ سَعِيدٍ السَّمَّانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَى يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً يَعْنِي عَلَوِيّاً يُوَالِي أَبَا تُرَابٍ وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الْبَرْقِيُّ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ وَ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ مِثْلَهُ. وَ جَاءَ فِي بَاطِنِ تَفْسِيرِ أَهْلِ الْبَيْتِ مَا يُؤَيِّدُ هَذَا التَّأْوِيلَ فِي تَأْوِيلِ قَوْلِهِ تَعَالَى أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً قَالَ هُوَ يُرَدُّ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً حَتَّى يَقُولَ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً أَيْ مِنْ شِيعَةِ أَبِي تُرَابٍ وَ مَعْنَى رَبِّهِ أَيْ صَاحِبِهِ يَعْنِي أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع قَسِيمُ النَّارِ وَ الْجَنَّةِ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الْعَذَابَ وَ الثَّوَابَ وَ هُوَ الْحَاكِمُ فِي الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْمَآبِ.
[۲] . در بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۰۳ روایتی آمده که این که هم در دنیا برای برخی گناهان عذاب خواهد بود و هم در آخرت، خاص انسانها نیست، بلکه شامل سایر مخلوقات خدا هم می‌شود:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ سَمِعْتُ إِبْرَاهِيمَ بْنَ وَهْبٍ وَ هُوَ يَقُولُ خَرَجْتُ وَ أَنَا أُرِيدُ أَبَا الْحَسَنِ ع بِالْعُرَيْضِ فَانْطَلَقْتُ حَتَّى أَشْرَفْتُ عَلَى قَصْرِ بَنِي سَرَاةَ ثُمَّ انْحَدَرْتُ الْوَادِيَ فَسَمِعْتُ صَوْتاً لَا أَرَى شَخْصَهُ وَ هُوَ يَقُولُ يَا أَبَا جَعْفَرٍ صَاحِبُكَ خَلْفَ الْقَصْرِ عِنْدَ السُّدَّةِ فَأَقْرِئْهُ مِنِّي السَّلَامَ فَالْتَفَتُّ فَلَمْ أَرَ أَحَداً ثُمَّ رَدَّ عَلَيَّ الصَّوْتَ بِاللَّفْظِ الَّذِي كَانَ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِكَ ثَلَاثاً فَاقْشَعَرَّ جِلْدِي ثُمَّ انْحَدَرْتُ فِي الْوَادِي حَتَّى أَتَيْتُ قَصْدَ رَأْيِ الطَّرِيقِ الَّذِي خَلْفَ الْقَصْرِ وَ لَمْ أَطَأْ فِي الْقَصْرِ ثُمَّ أَتَيْتَ السَّدَّ نَحْوَ السَّمُرَاتِ ثُمَّ انْطَلَقْتُ قَصْدَ الْغَدِيرِ فَوَجَدْتُ خَمْسِينَ حَيَّاتٍ رَوَافِعَ «۱» مِنْ عِنْدِ الْغَدِيرِ ثُمَّ اسْتَمَعْتُ فَسَمِعْتُ كَلَاماً وَ مُرَاجَعَةً فَطَفِقْتُ بِنَعْلَيَّ لِيَسْمَعَ وَطْئِي فَسَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ يَتَنَحْنَحُ فَتَنَحْنَحْتُ وَ أَجَبْتُهُ ثُمَّ نَظَرْتُ وَ هَجَمْتُ فَإِذَا حَيَّةٌ مُتَعَلِّقَةٌ بِسَاقِ شَجَرَةٍ فَقَالَ لَا تَخْشَيْ وَ لَا ضَائِرَ فَرَمَتْ بِنَفْسِهَا ثُمَّ نَهَضَتْ عَلَى مَنْكِبِهِ ثُمَّ أَدْخَلَتْ رَأْسَهَا فِي أُذُنِهِ فَأَكْثَرَتْ مِنَ الصَّفِيرِ فَأَجَابَ بَلَى قَدْ فَصَلْتُ بَيْنَكُمْ وَ لَا يَبْغِي خِلَافَ مَا أَقُولُ إِلَّا ظَالِمٌ وَ مَنْ ظَلَمَ فِي دُنْيَاهُ فَلَهُ عَذَابُ النَّارِ فِي آخِرَتِهِ مَعَ عِقَابٍ شَدِيدٍ أُعَاقِبُهُ إِيَّاهُ وَ آخُذُ مَالَهُ إِنْ كَانَ لَهُ حَتَّى يَتُوبَ فَقُلْتُ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي أَ لَكُمْ عَلَيْهِمْ طَاعَةٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ الَّذِي أَكْرَمَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ أَعَزَّ عَلِيّاً بِالْوَصِيَّةِ وَ الْوَلَايَةِ إِنَّهُمْ لَأَطْوَعُ لَنَا مِنْكُمْ يَا مَعْشَرَ الْإِنْسِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ.
[۳] . و أتى بحرف التنفيس في فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ لما يتخلل بين إظهاره كفره و بين تعذيبه من دعائه إلى الإيمان و تأبيه عنه، فهو لا يعاجلهم بالقتل على ظلمهم بل يدعوهم و يذكرهم فإن رجعوا و إلّا فالقتل
[۴] . کلمه «همواره» را از این جهت افزودیم که در برخی مواقع، خداوند با سختی‌هایی که به افراد می‌دههد (که از نظر خودشان نوعی عذاب محسوب می‌شود) آنان را از عقوبت در آخرت می‌رهاند؛ چنانکه مثلا در الكافي، ج۲، ص۴۴۳ از امیرالمومنین ع روایت شده است: الذُّنُوبُ ثَلَاثَةٌ فَذَنْبٌ مَغْفُورٌ وَ ذَنْبٌ غَيْرُ مَغْفُورٍ وَ ذَنْبٌ نَرْجُو لِصَاحِبِهِ وَ نَخَافُ عَلَيْهِ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَبَيِّنْهَا لَنَا قَالَ نَعَمْ أَمَّا الذَّنْبُ الْمَغْفُورُ فَعَبْدٌ عَاقَبَهُ اللَّهُ عَلَى ذَنْبِهِ فِي الدُّنْيَا فَاللَّهُ أَحْلَمُ وَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعَاقِبَ عَبْدَهُ مَرَّتَيْنِ …
بازدیدها: ۱۰۴