ترجمه
برای ما مَثَلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد! گفت: کیست که استخوانها را زندگی میبخشد در حالی که پوسیدهاند؟
این نوشته در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۷ تکمیل شد؛ در آدرس زیر:
۸۲۸) وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ
نکات ترجمهای و نحوی
«الْعِظام»: جمعِ «عَظْم» (= استخوان) است و تعبیر «عَظُمَ الشيء» در اصل به معنای این بوده که «استخوانش بزرگ شد»، سپس در خصوص هر امر بزرگی به کار گرفته شده (مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۷۳) تا حدی که برخی بر این باورند که اساساً ماده «عظم» است دلالت بر بزرگی (کبر) و قوت میکند، و استخوان را هم به خاطر شدت و قوتش «عَظْم» گویند. (معجم المقاييس اللغة، ج۴، ص: ۳۵۵)
«رَميمٌ»: از ماده «رمم» است که این ماده در معانی متضادی به کار میرود: از جمله در معنای «پوسیدن» (که در آیه به همین معناست) و همچنین در معنای ترمیم و اصلاح کردن، که تعبیر «مرمّت» معروف است (معجم المقاييس اللغة، ج۲، ص۳۷۹)[۱] «رمیم» صفت مشتق بر وزن فعیل است که این وزن هم در معنای فاعلی و هم در معنای مفعولی به کار میرود؛ و اینکه چرا با توجه به اینکه مبتدا مونث است، این کلمه که معنای وصفی دارد و در جایگاه خبر قرار گرفته، «ة» تانیث نگرفته است، گفتهاند یا بدین جهت که به معنای مفعولی (=پوسیده شده) به کار رفته [وقتی میگویند الف ب شد، ضرورتی ندارد که «ب» تبعیت از «الف» کند] و یا اگر هم به معنای فاعلی به کار رفته است، معنای اسمی بر آن غلبه کرده است [یعنی دیگر به عنوان صفت به کار نمیرود، بلکه همانند یک اسم میباشد؛ که اسم اگر خبر قرار بگیرد به لحاظ مذکر و مونث بودن تبعیت از مبتدا نمیکند] (الجدول في إعراب القرآن، ج۲۳، ص۳۶)
ضمنا عبارت «وَ هِيَ رَميمٌ» حال برای «عظام» میباشد.
شأن نزول
۱) ابیبن خلف (از کفار قریش در مکه) نزد پیامبر ص آمد و استخوان پوسیدهای را برداشت و با دستش آن را خرد کرد و گفت: محمد! تو گمان میکنی که پروردگارت این را بعد از این وضعیتی که دیدی، دوباره زنده میکند؟ و آنگاه نازل شد «برای ما مَثَلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد! گفت: کیست که استخوانها را زندگی میبخشد در حالی که پوسیدهاند؟ بگو کسی اینها را زنده میکند که اول بار آنها را ایجاد کرد و او بر هر آفرینشی تواناست.» تا آخر سوره.
الأمالي (للمفيد)، ص۲۴۷ ؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۸، ص۶۷۸ ؛ تفسير العياشي، ج۲، ص۲۹۶
… مَشَى إِلَيْهِ أُبَيُّ بْنُ خَلَفٍ بِعَظْمٍ رَمِيمٍ فَفَتَّهُ بِيَدِهِ ثُمَّ نَفَخَهُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ أَ تَزْعُمُ أَنَّ رَبَّكَ يُحْيِي هَذَا بَعْدَ مَا تَرَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ. قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ» إِلَى آخِرِ السُّورَةِ.
حدیث
۲) از امام صادق سوال شد که آیا بدن میت میپوسد؟ فرمود: بله تا حدی که نه گوشتی باقی میماند و نه استخوانی، غیر از طینتی که وی از آن آفریده شده است؛ که آن نمیپوسد و همین طور در حال دوران [= انتقال از مرحلهای به مرحله دیگر] باقی میماند تا اینکه دوباره از آن آفریده شود همان گونه که اول بار آفریده شده بود.
من لا يحضره الفقيه، ج۱، ص۱۹۱
وَ رُوِيَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ أَنَّهُ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَيِّتِ هَلْ يَبْلَى جَسَدُهُ فَقَالَ نَعَمْ حَتَّى لَا يَبْقَى لَحْمٌ وَ لَا عَظْمٌ إِلَّا طِينَتُهُ الَّتِي خُلِقَ مِنْهَا فَإِنَّهَا لَا تَبْلَى تَبْقَى فِي الْقَبْرِ مُسْتَدِيرَةً حَتَّى يُخْلَقَ مِنْهَا كَمَا خُلِقَ أَوَّلَ مَرَّةٍ.
۳) از امام صادق ع روایت شده است که پیامبر خدا ص فرمود:
زندگی من برای شما بهتر است و مردنم هم برای شما بهتر است!
اما زندگیم بهتر است چرا که خداوند شما را به وسیله من از گمراهی به سوی هدایت آورد و از پرتگاه مشرف بر آتش جهنم نجات داد؛
و اما مردنم، چرا که اعمال شما بر من عرضه میشود، پس هر کار نیکی که باشد از خدا برایتان افزایشش را میخواهم و ار کار بدی که باشد برای شما نزد خداوند استغفار میکنم.
یکی از منافقان گفت: پیامبر خدا ! چگونه چنین خواهد بود در حالی که پوسیده شدهای!
پیامبر خدا ص فرمود: خیر. خداوند گوشت [بدن] ما بر زمین حرام کرده است از اینکه بخواهد طعمه و خوراک چیزی قرار گیرد.
بصائر الدرجات في فضائل آل محمد ص، ج۱، ص۴۴۴
حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ الْمُسْلِمِيُّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ وَ مَمَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ فَأَمَّا حَيَاتِي فَإِنَّ اللَّهَ هَدَاكُمْ بِي مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنْقَذَكُمْ مِنْ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ وَ أَمَّا مَمَاتِي فَإِنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَّ فَمَا كَانَ مِنْ حَسَنٍ اسْتَزَدْتُ اللَّهَ لَكُمْ وَ مَا كَانَ مِنْ قَبِيحٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ قَدْ رَمَمْتَ يَعْنِي صِرْتَ رَمِيماً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص كَلَّا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ لُحُومَنَا عَلَى الْأَرْضِ فَلَا يَطْعَمُ مِنْهَا شَيْئاً. [۲]
تدبر
۱) «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ»:
در این آیه، استدلال یکی از منکران معاد مطرح شده که چگونه ممکن است انسانی که مرده و استخوانهایش پوسیده زنده شود؟ در این آیه با ظرافت تمام، نقل قول را به گونهای انجام داده که هم به لحاظ صورت استدلال و هم به لحاظ ماده استدلال، پاسخ را نشان داده است:
الف. «ضَرَبَ لَنا مَثَلاً»: به لحاظ صورت استدلال، اشاره کرده که این یک «مَثَل» است، یعنی یک استدلال تمثیلی است. (تمثیل یعنی از مشابهت بین دو چیز، حکم اولی را به دومی دادن) تمثیل، کارکرد معتبرش، برای تفهیم مطلب است (که قرآن کریم به این معنا زیاد از تمثیل استفاده کرده)، اما اینجا منکر معاد، تمثیل را نه برای تفهیم، بلکه به عنوان دلیل آورده (این استخوانِ پوسیده را من نمیتوانم زنده کنیم؛ پس خدا هم نمیتواند)؛ و به لحاظ صورت استدلال، تمثیل صورت معتبری نیست.
ب. «نَسِيَ خَلْقَهُ» به لحاظ محتوا، همین که قبلا در آفرینش خود وی، زندگی به او داده شده (در حالی که قبل از آفرینشش حتی در حد این استخوان پوسیده هم نبوده) پس دادن زندگی، برای خدا کار محالی نیست.
در حقیقت، قرآن، چون مبتنی بر حق و حقیقت است و عقل و منطق را قبول دارد، از مواجهه با شبهات و اشکالات کافران نمیترسد؛ و از بیان آنها بیمی ندارد؛ البته بیان آنها را با پاسخی دقیق توام میکند.
۲) «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ»:
کفر (= انکار باورهای دینی مربوط به مبدأ و معاد) حقارت میآورد؛ آنگاه کافر، خدا را هم در افق تواناییهای مادی خود فهم میکند و میگوید «ما که مادی محض هستیم نمیتوانیم، پس خدا هم نمیتواند».
اما ایمان (جدی گرفتن باور توحیدی)، عظمت میآورد و مومن میخواهد کار خدایی انجام دهد؛ چنانکه عزیر پیامبر و حضرت ابراهیم ع به خدا نگفتند «آیا مرده زنده میشود؟» بلکه اولی گفت «چگونه مرده زنده میشود؟» پس او را میراندند و زندهاش کردند تا بفهمد (بقره/۲۵۹) و دومی گفت: «چگونه مرده زنده میکنی؟» یعنی به من هم یاد بده، و لذا خداوند در پاسخش، کاری کرد که خود ابراهیم مرده زنده کند. (بقره/۲۶۰)
بدین جهت است که کافر است که در «زندگی» به بنبست میخورد و ناامید میشود (یوسف/۸۷)؛ کسی که به خدا ایمان دارد، «بنبست» و «نمیتوانیم» ندارد؛ حتی در حد مرده زنده کردن!
۳) «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ …»
این آیه، در حالی که در مقام بیان سخن منکران خدا بوده، و با اینکه در آیه بعد پاسخ این اشکال را داده، اما باز هم در دل این آیه به طور ضمنی پاسخ آنها را هم داده است. (توضیح در تدبر۱)
چرا فقط اشکال را نگفت که پاسخ را به آیه دیگری واگذار کند؟
الف. شاید چون هر آیهای در قرآن کریم یک واحد مستقل است که اگرچه در کنار آیات دیگر هم معنا میدهد، اما مستقلا هم «آیه» و نشانهای است برای حرکت دادن انسان به سوی توحید. صرف گفتن اشکال، نمیتواند «آیه»ای بر توحید شود. (البته شاید این سخن به عنوان یک قاعده عمومی دارای مثال نقضهایی باشد)
ب. چهبسا از این جهت که در مقام آموزش، نمیتوان ذهن مخاطب را شبههدار کرد و پاسخ را به فرصتی دیگر واگذار کرد.
ج. …
۴) «… وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ …»:
مطالب کافران و منکران دین، و در مجموع آنچه شبهه نامیده میشود (= حق نیست ولی شبیه حق است و خودش را به جای حق مینمایاند) اگرچه ظاهر و رنگ و بوی استدلالی دارد، اما مبتنی بر یک غفلت و فراموشی از یک حقیقت کاملا واضح است که اگر آن حقیقت مورد توجه قرار گیرد (در این مورد: آفرینش اولیه خود او)، اساس شبهه فرومیپاشد.
۵) «قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ»: وقتی کسی نخواهد زیر بار حقیقت برود، از یک احتمال صرف، نتیجه قطعی میگیرد (سخن وی فقط مبتنی بر یک استبعاد [بعید شمردن] است، نه هیچ استدلالی)، همان طور که در نقطه مقابل هم در مقابل استدلالهای محکم، به صرف یک احتمال کوچک برخلاف مساله، از پذیرش سرباز میزند. (چنانکه میکوشند نظم و هماهنگی عظیم موجود در عالم را بر اساس احتمال تصادفی بودن توجیه کنند و زیربار خالق حکیم نروند)
۶) «قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ»: «حسگرایی محض» به انکار معاد منجر میشود (ما که تا حالا ندیدهایم استخوان پوسیده مردگان زنده شود؟! پس معادی هم در کار نیست!)
[۱] دو معنای متضاد دیگر عبارت است از سکوت و سخن گفتنی که حرکت دهان کاملا محسوس باشد. همچنین رمّان (انار) از همین ریشه میباشد.
[۲] . وَ قَالَ الصَّادِقُ ع إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ عِظَامَنَا عَلَى الْأَرْضِ وَ حَرَّمَ لُحُومَنَا عَلَى الدُّودِ أَنْ تَطْعَمَ مِنْهَا شَيْئاً.
من لا يحضره الفقيه، ج۱، ص۱۹۱
بازدیدها: ۴۵۵