۲۲ ذی‌القعده ۱۴۳۹
ترجمه
و اگر بخواهیم [قلم] محو کشیم بر چشمانشان، پس بر آن صراط سبقت گیرند، اما چگونه ببینند؟
اختلاف قرائت[۱]
«فَاسْتَبقُوا»
عموماً این کلمه را به همین صورت «فَاسْتَبَقُوا» که صیغه ماضی است قرائت کرده‌اند؛
اما در برخی قرائات غیرمشهور به صورت «فَاسْتَبِقُوا» یعنی به صیغه امر هم قرائت شده است؛ که این امر اصطلاحا امر تعجیز است؛ یعنی اگر واقعا می‌توانید حالا که نابینا شدید سبقت بگیرید!
(البحر المحيط في التفسير، ج۹، ص۷۸[۲]؛ معجم القرءات، ج۷، ص۵۱۵[۳])
نکات ادبی
لَطَمَسْنا
ماده «طمس» (فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ؛ مرسلات/۸) در اصل بر دست کشیدن بر روی چیزی و محو کردن اثر آن (معجم المقاييس اللغة، ج۳، ص۴۲۴) و به تعبیر دیگر، از بین بردن اثر چیزی با محو کردن آن (مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۲۴) دلالت دارد، یعنی چیزی را چنان محو کنیم که اثرش هم محو شود (مجمع البيان، ج۸، ص۶۷۴) چنانکه گویی اصلا چیزی در آنجا وجود نداشته است (البحر المحيط، ج۹، ص۷۸).
«طمس علی العین» (که عذابی است که در مورد قوم لوط هم بدان اشاره شده: فَطَمَسْنا أَعْيُنَهُم؛ قمر/۳۷) مانند طمسِ نوشته یا طمسِ بر مال (رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ؛ يونس/۸۸) است، و به معنای آن است که چنان آن را از بین بردیم که دیگر ادراک به آن تعلق نمی‌گیرد و گفته‌اند نابینای مطموس، نابینایی است که گودیِ محل چشم‌هایش هم از بین رفته و پر شده باشد (مجمع البيان، ج۸، ص۶۷۴)
و در این آیه (لَطَمَسْنا عَلی أَعْینِهِمْ؛ یس/۶۶) اگر مقصود خود چشم باشد که مراد آن مسخ شدن صورت و از بین رفتن حتی جای چشم در صورت است؛ و ممکن است مقصود، محو کردن اثر و کارکرد چشم (= بینایی) باشد، نه نابود شدن خود چشم‌ها و جای آنها در صورت؛ یعنی صرفاً همان نابینا شدن (البحر المحيط، ج۹، ص۷۸)
تعبیر «طمس وجه» (محو کردن صورت) هم در قرآن کریم به کار رفته است (أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها؛ نساء/۴۷) که احتمالات متعددی برای آن مطرح شده است، از جمله اینکه مقصود،
- این است که صورت آنان چنان از مو پوشیده شود که مانند صورت میمون و سگ شود؛
- اشاره به همان است که نامه عمل را از پشت سر می‌دهند (وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ؛ انشقاق/۱۰) یعنی صورتشان چنان به هم می‌ریزد که چشمشان در پشت سرشان قرار می‌گیرد!
- انتقال آنان از وضعیت هدایت به وضعیت گمراهی است که فرمود «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ» (جاثية/۲۳)
- مقصود از «وجوه» بزرگان و روساء است؛ یعنی می‌خواهد بفرماید که بزرگی و ریاستِ ما آن بزرگان و روساء را محو می‌کنیم و آنان را دنباله‌روی دیگران می‌گردانیم که این بدترین توهین و تحقیر برای آنان است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۲۴)
ماده «طمس» همین ۵ بار در قرآن کریم آمده است.
فَاسْتَبَقُوا
ماده «سبق» در اصل دلالت بر جلو افتادن (تقدّم) می‌کند (معجم المقاييس اللغة، ج۳، ص۱۲۹) و به تعبیر دقیقتر، تقدم چیزی از بین آنچه پیرامونش است که با یک قوت و جدیتی همراه است (المعجم الإشتقاقي المؤصل لألفاظ القرآن الكريم، ص۹۵۱[۴]) که اصل آن هم جلو افتادن در حرکت است و البته به نحو مجازی درباره جلو افتادن در کارهای خیر و هرگونه پیشی گرفتنی به کار رفته است (مفردات ألفاظ القرآن، ص۳۹۵)[۵]
از این ماده، باب مفاعله آن (مسابقه) (سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ، حدید/۲۱) در فارسی نیز رایج است؛ و باب افتعال آن (استباق) هم‌معنای باب تفاعل (تسابق) و به همان معنای مسابقه دادن با همدیگر (إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ؛ يوسف/۱۷) و تلاش طرفین است که در حرکت کردن و رسیدن به مقصدی از هم پیشی بگیرند (وَ اسْتَبَقَا الْبابَ، يوسف/۲۵؛ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرات، بقره/۱۴۸ و مائده/۴۸)
این کلمه در قرآن کریم به صورت اسم فاعل (سابق: کسی که از دیگران پیش می‌گیرد) (وَ هُمْ لَها سابِقُونَ، مؤمنون/۶۱؛ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، واقعة/۱۰؛ فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً، نازعات/۴) و به صورت اسم مفعول (مسبوق: کسی که دیگران از او پیش افتاده‌اند) (وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ؛ واقعة/۶۰ و معارج/۴۱) نیز به کار رفته است.
ماده «سبق» و مشتقات آن ۳۷ بار در قرآن کریم به کار رفته است.
فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ
درباره معنای «الصِّراطَ» در آیه ۴ و آیه ۶۱ همین سوره توضیحاتی گذشت (جلسه ۸۱۰ http://yekaye.ir/ya-seen-36-61/) اما درباره جایگاه نحوی آن در این آیه سه تحلیل مطرح شده است:
- منصوب به نزع خافض است (یعنی حرف «الی» در تقدیر بوده است و در اصل «فاستبقوا الی الصراط» بوده) (الکشاف، ج۴،ص۲۴؛ البحر المحيط، ج۹، ص۷۸)
- مفعول به است،
- یا بر اساس صنعت تضمین (تضمین معنای «ابتدروا» یا «تبادروا» در کلمه «فاستبقوا») یعنی کلمه «فاستبقوا» معنای «مبادرت کردن» را در ضمن خود القاء می‌کند و معنایش این است که مبادرت به پیمودن صراط کنید؛ آهنگ شتاب در صراط کنید. (الکشاف، ج۴،ص۲۴؛ البحر المحيط، ج۹، ص۷۸)
- یا بر اساس اینکه «صراط «مسبوق»باشد نه «مسبوق الیه» (از صراط پیشی گیرید و از آن جلو بیفتید!) (الکشاف، ج۴،ص۲۴)
- نصب آن بدین جهت است که ظرف مکان است (در صراط سبقت بگیرید) (الکشاف، ج۴،ص۲۴) که این تحلیل در صورتی صحیح است که «صراط» را ظرف مکان عام بدانیم، نه ظرف مکان مختص، که حتما باید با حرف اضافه به فعل متصل شود [مانند «خانه» که در تعبیر فصیح نمی‌توان گفت «ذهبتُ الدارَ» حتما باید گفت «ذهبت الی الدار»]. (البحر المحيط، ج۹، ص۷۸)[۶]
یبْصِرُونَ
درباره ماده «بصر» در آیه ۹ همین سوره توضیح داده شد که برخی گفته‌اند به معنای «چشم» ویا «قوه بینایی» است؛ و برخی گفته‌اند به معنای «علم به چیزی» است؛ و برخی هم این گونه بین این سخنان جمع کرده‌اند که: به معنای «علمی است که با نظر کردن (خواه نظر کردن [ظاهری] چشم و خواه نظر کردن [باطنی] قلب) حاصل می‌شود»، علمی که مثل دیدن، کاملا آشکار است.
جلسه ۷۵۶ http://yekaye.ir/ya-seen-36-9/
حدیث
۱) از امام صادق ع روایت شده است که یکبار همراه پدرم از منزل خارج شدیم و به میانه قبر و منبر رسول الله ص رسیدیم که در آنجا جماعتی از شیعیان گرد آمده بودند. پدرم به آنان سلام کرد و فرمود:
به خدا سوگند که من بوی ریح و روح شما [ظاهر و باطن شما] را دوست دارم؛ پس مرا با پرهیزکاری و کوشش یاری کنید و بدانید که هر یک از شما که بنده‌ای [از بندگان مقرب خدا] را امام خود قرار می‌دهد باید که به عمل او اقتدا کند.
شما شیعیان خدایید؛ شما یاران خدایید؛ شما همان «پیشی‌گیرندگان نخستین» (توبه/۱۰۰) و پیشی‌گیرندگان نهایی و پیشی‌گیرندگان در دنیا و پیشی‌گیرندگان در آخرت به سوی بهشت هستید…
همانا هر چیزی را جوهره‌ای است و جوهره فرندان آدم، حضرت محمد ص است و ما و بعد از ما شیعیانمان، خوشا به حال شیعیانمان که چه اندازه به عرض خداوند عز و جل نزدیکند و خداوند با آنان در روز قیامت چه نیکو رفتار می‌کند …
همانا شیعیان ما جماعت چهارچشم‌اند: دو چشم در سر و دو چشم در قلب؛ همانا خلایق همگی‌شان این چنین‌اند، جز اینکه خداوند عز و جل چشمان شما را گشود و چشمان آنان را کور کرد.
الكافي، ج۸، ص۲۱۲-۲۱۵
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ:
خَرَجْتُ أَنَا وَ أَبِي حَتَّی إِذَا كُنَّا بَيْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ إِذَا هُوَ بِأُنَاسٍ مِنَ الشِّيعَةِ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنِّي وَ اللَّهِ لَأُحِبُّ رِيَاحَكُمْ وَ أَرْوَاحَكُمْ فَأَعِينُونِي عَلَی ذَلِكَ بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ وَ مَنِ ائْتَمَّ مِنْكُمْ بِعَبْدٍ فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِه أَنْتُمْ شِيعَةُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَنْتُمُ «السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ» وَ السَّابِقُونَ الْآخِرُونَ وَ السَّابِقُونَ فِي الدُّنْيَا وَ السَّابِقُونَ فِي الْآخِرَةِ إِلَی الْجَنَّة …[۷]
أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ شَيْءٍ جَوْهَراً وَ جَوْهَرُ وُلْدِ آدَمَ مُحَمَّدٌ ص وَ نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا بَعْدَنَا حَبَّذَا شِيعَتُنَا مَا أَقْرَبَهُمْ مِنْ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحْسَنَ صُنْعَ اللَّهِ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَة …
إِنَّمَا شِيعَتُنَا أَصْحَابُ الْأَرْبَعَةِ الْأَعْيُنِ عَيْنَانِ فِي الرَّأْسِ وَ عَيْنَانِ فِي الْقَلْبِ أَلَا وَ الْخَلَائِقُ كُلُّهُمْ كَذَلِكَ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَحَ أَبْصَارَكُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ.
۲) در بیست و چهارمین صحیفه ادریس نبی (همان اخنوخ) که خداوند بر او نازل کرده و «صحیفه طریق» نام دارد، آمده است:
ای اخنوخ! راه دو گونه است: یا راه هدایت و ایمان؛ و یا راه گمراهی و طغیان؛
اما راه هدایت، پس مناره‌هایش آشکار، و آثارش نمایان، سنت‌هایش مستقیم، و مسیرش واضح است؛ و آن راهی واحد است و پیمودنی، نه راههای فرعی در آن است و نه امور گمراه‌کننده بر آن عارض شود؛ کسی از آن نابینا نمی‌شود مگر کسی که چشم دلش کور شده و باصره قلبش طمس و محو گردیده است؛ کسی که در آن ملازمت ورزد ایمن بماند، نه راهش را گم کند و نه از حرکت باز ایستد و نه در نشانه‌های آشکارش تردید کند؛ و آن راهی است که به سلامت و نجات و راحتی همیشگی و زندگانی ره می‌نماید؛
و اما راه گمراهی، علامت‌هایش مبهم و گیج‌کننده است و آثارش گنگ و نافهمیدنی، راههای فرعی‌اش فراوان است و از چپ و راست به راه هدایت تنه می‌زند؛ کسی که بر آن سوار شود گیج گردد و کسی که آن را بپیماید حیران شود و از مسیر خارج شود؛ و آن راهی است که دائما راه را بر پیماینده خویش بندد و وی را به بدعت کشاند و کسی را که در مسیرش باشد به مرگ ابدی‌ای که هیچ سکینه و آرمشی در آن نیست سوق دهد؛
پس ای اخنوخ! بندگانم را به سوی من بخوان و آنان را بر راه من نگهدار، سپس آنان را به من واگذار، که به جلالم سوگند، عمل هیچ نیکوکاری را ضایع نگردانم هر اندازه هم که کم باشد؛ و عمل هیچ بدکاری هم از دستم در نرود هرقدر هم که اندک باشد؛ و من حسابگری دانا هستم.
بحار الأنوار، ج۹۲، ص۴۶۹
قد وجدت نسخة من صحيفة إدريس النبي ع أَخْنُوخَ مما أنزله الله تعالی عليه و قد نقله أحمد بن حسين بن محمد المعروف ابن متويه من اللغة السريانية إلی اللغة العربية
الصحيفة الرابعة و العشرون، صحيفة الطريق:
يَا أَخْنُوخُ الطَّرِيقُ طَرِيقَانِ إِمَّا الْهُدَی وَ الْإِيمَانُ وَ إِمَّا الضَّلَالَةُ وَ الطُّغْيَانُ:
فَأَمَّا الْهُدَی فَظَاهِرَةٌ مَنَارُهَا لَائِحَةٌ آثَارُهَا مُسْتَقِيمٌ سَنَنُهَا وَاضِحٌ نَهْجُهَا وَ هُوَ طَرِيقٌ وَاحِدٌ لَاحِبٌ لَا شِعْبٌ فِيهَا وَ لَا مَضَلَّاتٌ تَعْتَوِرُهَا فَلَا يَعْمَی عَنْهَا إِلَّا مَنْ عَمِيَتْ عَيْنُ قَلْبِهِ وَ طُمِسَ نَاظِرُ لُبِّهِ مَنْ لَزِمَهَا فَعُصِمَ لَمْ يَضِلَّ عَنْهَا وَ لَمْ يَرْتَبْ بِمَنَارِهَا وَ لَمْ يَمْتَرِ فِي وَاضِحِ آثَارِهَا وَ هِيَ تَهْدِي إِلَی السِّلْمِ وَ النَّجَاةِ وَ دَائِمِ الرَّاحَةِ وَ الْحَيَاةِ؛
وَ أَمَّا طَرِيقُ الضَّلَالَةِ فَأَعْلَامُهَا مُسْتَبْهَمَةٌ وَ آثَارُهَا مُسْتَعْجَمَةٌ وَ شُعَبُهَا كَثِيرَةٌ تَكْتَنِفُ طَرِيقَ الْهُدَی مِنْ يَمِينِهَا وَ شِمَالِهَا مَنْ رَكِبَهَا تَاهَ وَ مَنْ سَلَكَهَا حَارَ وَ جَارَ وَ هِيَ تُقْطَعُ بِرَاكِبِهَا وَ تُبْدَعُ بِسَالِكِهَا وَ تُؤَدِّي السَّائِرَ فِيهَا إِلَی الْمَوْتِ الْأَبَدِيِّ الَّذِي لَا سُكُونَ مَعَهُ وَ لَا رَاحَةَ فِيهِ.
فَادْعُ يَا أَخْنُوخُ عِبَادِي إِلَيَّ وَ قِفْ بِهِمْ عَلَی طَرِيقِي ثُمَّ كِلْهُمْ إِلَيَّ فَوَ جَلَالِي لَا أُضِيعُ عَمَلَ مُحْسِنٍ وَ إِنْ خَفَّفَ وَ لَا يَذْهَبُ عَلَيَّ عَمَلُ مُسِيءٍ وَ إِنْ قَلَّ وَ أَنَا الْحَاسِبُ الْعَلِيم.
تدبر
۱) «وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْینِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یبْصِرُونَ»
این آیه بویژه فراز دوم آن ظرفیت معانی متعددی دارد، به طوری که دهها ترجمه متفاوت از آن ارائه شده است که با توجه به امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا، بعید نیست اکثر آنها مورد نظر باشد. در مورد فراز اول (وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْینِهِمْ: و اگر بخواهیم [قلم] محو کشیم بر چشمانشان) دست کم دو معنا قابل برداشت است: یکی کور کردن ظاهری آنان (حسن، قتاده و جبائی؛ به نقل مجمع‌البیان، ج۸، ص۶۷۴) که این معنا، با تعبیر «مسخ» که در آیه بعدی می‌آید مناسبت بیشتری دارد (البحر المحيط، ج۹، ص۷۸). و دیگری گرفتن چشم بصیرت و کور کردن آنان از مسیر هدایت (ابن‌عباس، به نقل مجمع‌البیان، ج۸، ص۶۷۴).
اما در خصوص فراز دوم، معانی بسیار متعددی مطرح شده است،هم به لحاظ مفردات آن؛ و هم به لحاظ ترکیب جمله.
الف. از حیث مفردات:
- حرف «فـ» در «فَاسْتَبَقُوا» می‌تواند به معنای نتیجه‌گیری باشد حاوی معنای تعجیز و به عجر درآوردن (اگر راست می‌گویند سبقت بگیرند) یا صرف عطف و تفریع (اکنون که نابینا شدند هرچقدر می‌خواهند از هم سبقت بگیرند)
- کلمه «اسْتَبَقُوا» در دو معنای «بر هم سبقت بگیرند» و «در حرکت شتاب بگیرند».
- «الف و لام» در کلمه «الصِّراطَ»، اگر الف و لام جنس باشد یعنی در مطلق راه (در هر راهی که می‌خواهند بروند) و اگر الف و لام عهد باشد در معانی «صراط مستقیم» و «صراط ضلالت»
- (درباره جایگاه نحوی «الصراط» هم دست کم سه حالت متصور است که در «نکات ادبی» اشاره شد.)
- حرف «فـ» در «فَأَنَّی» می‌تواند به معنای نتیجه‌گیری باشد حاوی معنای تعجیز و به عجر درآوردن؛ و یا صرف عطف و تفریع؛ و در هر صورت می‌تواند عطف به «لطمسنا»باشد یا عطف به «استبقوا».
- «أَنَّی» هم به معنای «کجا» و هم به معنای «چگونه».
- «یبْصِرُونَ» به معنای دیدن ظاهری (یعنی اکنون چگونه می‌خواهند راهشان را حتی به سوی خانه‌شان پیدا کنند)، و یا به معنای بصیرت پیدا کردن به راه هدایت (یعنی اکنون چگونه می‌خواهند راه نجات و سعادت را پیدا کنند).
ب. به لحاظ ترکیب جمله، مترجمان معانی متعددی را برشمرده‌اند که برخی از آنها اشاره می‌شود: (آنچه در پرانتز آمده نام کتاب تفسیری یا نام مترجمی است که این گونه ترجمه کرده است. اینها مواردی است که ترجمه به گونه‌ای بوده که یک معنای خاص ترجیح داده شده است؛ وگرنه ترجمه‌های متعددی هم بوده که همانند ترجمه‌ای که در بالا ارائه شد سعی شده به گونه‌ای باشد که خودش ظرفیت چندین معنا را داشته باشد.)
- میخواستند در راه سبقت جويند (ولی) چطور میديدند؟ (احسن الحدیث)
- آنگاه به سوی راه پيشی میجستند امّا چگونه میديدند؟ (گرمارودی)
- آنگاه [برای عبور] از راه می‌خواهند از هم سبقت گيرند، ولی چگونه می‌توانند بينند؟ (مکارم، برزی، ترجمه جوامع الجامع)
- تا چون به راه سبقت گيرند، كجا (با كوری و گمراهی) بصيرت يابند؟ (الهی قمشه‌ای)
- پس به [سوی همان] راه [گمراهی] بر يكديگر پيشی میگيرند ولی چگونه می‌توانند ديد؟ (انصاریان)
- تا چون براهی سبقت بگيرند، نتوانند با كوری و گمراهی بصيرت بدست آورند. (بروجردی)
- آنگاه به سوی راه صراط بشتابند امّا چگونه بنگرند؟! (ترجمه بیان السعادة)
- حتی در راه رفتن بسينه يكديگر برخورد كنند- كوران كجا را میبينند؟ (حجة التفاسیر)
- بطوريكه آهنگ جلو رفتن در راه میكنند ولی كجا میبينند (و يا آنكه طلب نجات میكنند و ميخواهند جلو بروند ولی چشم ندارند و چگونه ببينند در صورتی كه ما كورشان ساختهايم) (خسروی)
- پس شتابان آهنگ راه كنند، ولی چگونه ببينند (کجا را می‌توانند ببینند) (آیتی، پورجوادی، حلبی، رهنما)
- پس در راه (متعارف خود كه به حسب عادت بسويش میرفتند) پيشی گيرند اما كجا می‌توانند [آن] راه را ببينند (مشکینی، سراج، فیض الاسلام)
- پس سبقت گيرند براهی كه (عادت نمودهاند) پس (ديگر) كجا توانند راه (سعادتشان را) به بينند (مخزن العرفان)
- به راههايی كه هميشه عادت گرفتهاند رفته به تصرف در امر معيشت و امور دنيوی قادر نمیشوند چطور می‌توانند بعد از كور شدن قادر باشند (نوبری)
- كه اگر بخواهند از هم سبقت گيرند و طلب كنند راهی را كه بدان عادت كردهاند نتوانند. پس چگونه بی چشم میبينند آن راه را؟ (یاسری)
- تا در راه [كج] بر هم پيشی جويند ولی [راه راست را] از كجا می‌توانند ببينند (فولادوند)
- پس آن گاه كه در راه سبقت میگيرند، چگونه خواهند ديد (قرائتی)
- آن گاه شتابان به سوی راه روند. امّا چگونه می‌توانند ببينند؟ (انصاریان)
- چون بخواهند به راه قدم بردارند، چگونه می‌توانند جلو پايشان را ببينند؟ (صفارزاده، کاویانپور)
۲) «وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْینِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یبْصِرُونَ»
اگر خداوند چشم ما را می‌گرفت و نمی‌دیدیم، آنگاه چگونه می‌خواستیم راه مطمئن (صراط)ی را بیابیم و در آن سبقت بگیریم؟
نکته انسان‌شناسی
انسان وضع موجود خود را مطلوب نمی‌داند و همواره دنبال راه مطمئن (صراط)ی می‌گردد که او را به هدفش برساند؛ و به همین هم راضی نیست، بلکه همواره خود را در یک عرصه رقابتی می‌بیند که نه‌تنها باید در این راه مطمئن حرکت کند، بلکه لازم می‌بیند که از دیگران پیشی بگیرد.
اگر خداوند چشم ما را می‌گرفت و نمی‌دیدیم، آنگاه چگونه می‌خواستیم این راه مطمئن را بیابیم و در آن سبقت بگیریم؟
اکنون که چشم داریم، نباید واقعا آن را در مسیر هدایت خود به کار اندازیم؟
۳) «وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا …»
و اگر خدا می‌خواست، چنین و چنان بلایی بر سر شما می‌آورد؛
اما هنوز نخواسته است؛ پس:
الف. فكر نكنيد آن چه داريد بايد داشته باشيد يا جاودانه خواهيد داشت، از قهر و غضب الهی و تغيير نعمتها غافل نباشيد. (تفسير نور، ج۹، ص۵۵۴)
ب. علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد. قبل از نزول عذاب بايد از لجاجت دست برداشت. (تفسير نور، ج۹، ص۵۵۴)
ج. …
۴) «فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ»
زندگی اجتماعی بقدری در دغدغه‌های انسان‌ها پررنگ است که انسان صرفاً به پیمودن صراط دلخوش نمی‌کند؛ بلکه دغدغه پیشی گرفتن بر صراط هم دارد.
۵) «وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْینِهِمْ … فَأَنَّی یُبْصِرُونَ»
اگر نازی کند از هم فرو ریزند قالبها؛ اگر خداوند بخواهد بینایی ما را محو کند، دیگر کجا و چگونه می‌توان دید؟
و این تنها در مورد بینایی نیست؛ بلکه در مورد تمامی امکانات و توانایی‌هایی است که خداوند به ما داده است: نه فقط شنوایی، چشایی، بویایی و …، بلکه امکان نفس کشیدن، راه رفتن، خوردن، فکر کردن، و هر چیز دیگری که داریم و بدان می‌بالیم.
ثمره معرفتی
آیا این نیاز و فقر وجودیِ شدیدِ ما دلیلی کافی بر وجود کسی که هر آن این نیاز مرا مرتفع می‌سازد، و وابستگیِ شدید ما به او نیست؟
ثمره اخلاقی
پس چرا او را چندان جدی نمی‌گیریم و برای رفع نیازهایمان دائما در خانه این و آن را می‌زنیم؟
آیا منی که برای هر نیاز و خواسته‌ام دائما سراغ این و آن می‌روم و تا به تنگناهای شدید نخورده‌ام یادم نمی‌ماند که باید تنها سراغ خدا بروم، با چه بهانه‌ای جرات می‌کنم که روزی پنج بار جمله «ایاک نستعین: تنها از تو یاری می‌جوییم» را ادا کنم؟!
حقیقت این است که تنها بهانه من، این است که خود او دستور داده؛ و احتمالاً فلسفه این دستور هم این بوده که این جمله را بارها تکرار کنیم تا بلکه در آن بیندیشیم و از خود خجالت بکشیم و بکوشیم که هنگام ادای آن دروغگو نباشیم!
از خودش می‌خواهیم که ان شاء الله به همه ما توفیق دهد که بتوانیم این جمله را صادقانه در محضرش ادا کنیم.
۶) «وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا …»
و اگر بخواهیم حتما چنین و چنان می‌کنیم؛
یعنی فعلا نخواسته‌ایم؛ اما هرآینه ممکن است بخواهیم؛ و اگر هم بخواهیم دستمان بسته نیست.
نکته تخصصی فلسفی (اراده خداوند و جهان‌های ممکن)
میراث یونانیِ فلسفه اسلامی هنوز برخی قید و بندها بر خود نهاده، که با برخی معارف دینی ناسازگار به نظر می‌رسد؛ یکی از آن قید و بندها، نوع درکی است که از «ضرورتِ علّی – معلولی» مطرح می‌کند، که ثمره‌اش قاعده «الشیءُ ما لم‌یجب لم‌یوجد» است که ظاهراً ره را بر اراده خداوند هم می‌بندد:
اگر چیزی به حد وجوب برسد وجودش قطعی است و اگر نرسد تحققش محال است؛ پس هیچ امکانی در عالم در کار نیست؛ پس اینکه «اگر خدا بخواهد» چه جایگاهی دارد؟
دو پاسخ در آرای فلاسفه مسلمان یافت می‌شود:
یکی، از راه تمسک به مافوق همه چیز بودن خداوند و ارائه تعریف سلبی از «اراده داشتن»؛ یعنی می‌گویند: اینکه خداوند اراده دارد، صرفاً بدین معناست که «مجبور» نیست؛ و چون هیچ چیزی فوق خداوند نیست، پس چیزی نمی‌تواند خداوند را مجبور کند، پس خداوند مختار است و کارها را صرفاً از روی اراده خود انجام می‌دهد، نه به جبر بیرونی؛
و دوم، از راه تبدیل کردن ضرورت علی – معلولی به یک گزاره این‌همانی (توتولوژی) و اراده را هم ذیل همان قرار دادن؛ یعنی می‌گویند «اراده جزء‌اخیر علت تامه است» و مقصود از «ضرورت علی – معلولی (اینکه با آمدن علت، وجود معلول ضروری می‌شود)، آن است که «اگر همه اموری که برای تحقق معلول شرط است – که یکی از آنها «اراده» است – جمع شود، بالضرورة معلول محقق می‌شود».
اما به نظر می‌رسد هر دو پاسخ، بیشتر، پاک کردن صورت مساله، و فرار از پاسخ باشد، تا حل مساله:
در مورد اول، درست است که هیچ جبر بیرونی بر خداوند وارد نمی‌شود، اما اساساً اراده کردن و اختیار در فضای «واقعی بودنِ امکان» فرض دارد؛ و اگر «امکان»های گوناگون در کار نباشد و فقط بین دو گزینه وجوب و استحاله قرار داشته باشیم، عملا «اراده» بی‌معنا می‌شود؛
و در مورد دوم، عملا بین تصور «علت وجودی» (که «یک» امر وجودی است) و «شروط پیدایش» (که «مجموعه‌ای از امور» است) خلط شده، و چون در فضای مجموعه‌ای، نسبت هریک از شروط به نتیجه، نسبت امکان است، بدون اینکه تصریح شود، از قاعده «ضرورت علت و معلول» به فضای «اقتضای علت نسبت به معلول» گریخته شده است.
از ثمرات این نگاه، فروکاستن «اراده» به «علم»، و قرار دادن «اراده» در زمره صفات ذاتی است، در حالی که واضح است که «اراده» صفت فعل است؛ و اینکه خداوند باشد و هنوز اراده نکرده باشد کاملا معقول است، در حالی که اینکه خداوند باشد و هنوز علمی نداشته باشد کاملا نامعقول است.
اغلب راه‌حل‌های غربی برای حل مساله «اراده» با نفی اصل علیت همراه است، و نفی اصل علیت لوازم نامعقول فراوان دیگری دارد که آن هم پذیرفتنی نیست.
اما آیا راه‌حلی برای تبیین «اراده» ممکن است که به انکار اصل علیت نیانجامد؟
به نظر می‌رسد اگر تبیین شود که
اولاً «واقعیت و نفس‌الامر، فراتر از «وجود» است» و واقعیات متعددی دارند که واقعا واقعیت دارند، اما مصداق «موجود» قرار نمی‌گیرند؛ مانند خود «امکان» ، «ماهیت» ، «واقعیت اعداد اول» ، «مطابَق گزاره‌های محال (مانند اصل تناقض)، با توجه به واقعی بودن مفاد آنها» ، «نسبت‌های نفس‌الامری که قوامشان به بیش از یک طرف است و لذا عرضِ یک چیز نیستند» (مانند نسبت ظرف و مظروف؛ یا نسبت بزرگی و کوچکی) ، و … . (در وبلاگ زیر، تا حدودی درباره «اوسع بودن واقعیت از وجود» توضیحاتی داده شده است.
و ثانیا، یکی از این واقعیت‌های غیر«موجود» ، «جهان‌های ممکن»ی است که لایب‌نیتس مطرح کرده است؛
آنگاه مشکل حل می‌شود؛ بدین بیان که:
بی‌نهایت جهان ممکن واقعیت دارد (که البته همگی مسبوق به ذات خداوند و از این رو، متعلَقِ علم پیشین خداوند هستند)؛ و ایجاد (وجود بخشیدن به) هر یک از آنها برای خداوند ممکن است؛ و خداوند از میان این بی‌نهایت جهان ممکن، یکی را اراده می‌کند که بیافریند و «موجود کند»؛ و البته دست او باز است و می‌تواند به جای آن، یکی دیگر را اراده کند؛ اما فعلا آن را اراده نکرده و این را اراده کرده؛ که البته این اراده‌اش هم مبتنی بر حکمت اوست.
تکمله:
در این تحلیل، «حکمت» صرفاً مستلزم ترجیح ایجاد یک جهان بر جهان دیگر است، نه ضرورت تنها یک جهان (لذا «نظام کنونی عالَم» ، «نظام احسن» است، نه «تنها نظام ممکن»)؛ و البته بین این اراده و فعلی که از او صادر می‌شود رابطه علی – معلولی برقرار است؛ و اگر اراده‌اش به امری تعلق گرفت، آن امر حتما ایجاد می‌شود؛ در واقع، در این تبیین، «اراده» خداوند جزء اخیر علت تامه نیست، بلکه تمام علت تامه است که البته این اراده، غیر از علم، و صفت فعل است، نه صفت ذاتی؛ هرچند اراده انسان همواره یکی از شروط لازم برای تحقق شیء است (اصطلاحاً همان جزء اخیر علت تامه)، که این اراده انسان هم بدین جهت واقعا اراده است که خداوند به انسان این «امکان» را داده که در میان جهان‌های ممکن، دست به گزینش بزند.
البته تفصیل بیشتر این بحث، مجال دیگری می‌طلبد.
[۱] . و قرأ‌ابوبکر الصدیق [!] و عروة بن زبیر و أبورجاء «تبصرون» بتاء الخطاب علی الالتفات. (معجم القرءات، ج۷، ص۵۱۵)
[۲] . قرأ الجمهور: فَاسْتَبَقُوا، فعلا ماضيا معطوفا على لَطَمَسْنا … و قرأ عيسى: فَاسْتَبِقُوا، على الأمر، و هو على إضمار القول، أي فيقال لهم استبقوا الصراط، و هذا على سبيل التعجيز، إذ لا يمكنهم الاستباق مع طمس الأعين.
[۳] . قرأ الجماعة «فَاسْتَبَقُوا» فعلا ماضيا معطوفا على لَطَمَسْنا؛ و قرأ‌ابوبکر الصدیق [!] و عروة‌بن زبیر و أبورجاء و عیسی بن عمر »فاستبقوا» علی الامر، و هو علی إضمار القول أی فیقال لهم:استبقوا
[۴] . تقدم الشیء من بین ما حوله فی قوة و جدّ
[۵] . درباره تفاوت این کلمه با کلمه‌های مشابه در جلسه ۹۴۹ http://yekaye.ir/an-nesa-4-22/ بیان خواهد شد که: تفاوت واژه‌های«سلف» و «سبق» و «تقدم» و «مرور» و «مُضی» در این است که در «سبق» (نقطه مقابل «لحوق») تقدم در حرکت یا عمل یا فکر مد نظر است؛ در «تقدم» (نقطه مقابل «تأخر») جلو افتادن و مقدم بودن چیزی بر چیز دیگر؛ در «مرور» عبور از نقطه معین؛ و در «مُضی» گذر زمان و از زمان حال عبور کردن مد نظر است؛ اما در «سلف» صرف وقوع امری در گذشته مورد نظر است. (التحقيق فی كلمات القرآن الكريم، ج۵، ص۲۱۹)
[۶] . و قرأ الجمهور: فَاسْتَبَقُوا، فعلا ماضيا معطوفا على لَطَمَسْنا، و هو على الفرض و التقدير. و الصراط منصوب على تقدير إلى حذفت و وصل الفعل، و الأصل فاستبقوا إلى الصراط، أو مفعولا به على تضمين استبقوا معنى تبادروا، و جعله مسبوقا إليه. قال الزمخشري: أو ينتصب على الظرف، و هذا لا يجوز، لأن الصراط هو الطريق، و هو ظرف مكان مختص. لا يصل إليه الفعل إلا بوساطة في إلا في شذوذ، كما أنشد سيبويه: (لدن بهز الكف يعسل متنه / فيه كما عسل الطريق الثعلب) و مذهب ابن الطراوة أن الصراط و الطريق و المخرم، و ما أشبهها من الظروف المكانية ليست مختصة، فعلى مذهبه يسوغ ما قاله الزمخشري.
[۷] . فراز اول این روایت با این سند است: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ عن ابی عبدالله؛ اما جملاتی که در ادامه آمده صرفا در سندی است که در متن نقل شد و از این رو، اگرچه این سند بسیار محکمتر است، اما چون این فراز آخر را ندارد، آن سند را مبنای نقل روایت قرار دادیم
Visits: 55