ترجمه
گفت این است جدایی بین من و تو؛ به زودی تو را از تأویل آنچه بر آن توان شکیبایی نداشتی، خبر خواهم داد.
نکات ادبی
«سَأُنَبِّئُكَ» = سَـ + أُنَبِّئُ + كَ
قبلا توضیح داده شد که ماده «نبأ» در اصل به معنای «انتقال چیزی از جایی به جای دیگر» می‌باشد که بر همین اساس در مورد «خبر» دادن هم به کار رفته است و البته نه هر خبری، بلکه خبری که سه شرط داشته باشد: مهم باشد، دارای فایده زیاد باشد و به طوری باشد که انسان بر اثر شنیدن آن، یقین یا گمان قوی پیدا کند. و در تفاوت «نبأ» و «خبر»، علاوه بر این نکته، گفته‌اند که خبر را می‌توان در جایی که مخاطب درباره مطلب اطلاع دارد به کار برد، اما نبأ حتما در جایی است که انسان علم ندارد، و «نبأ» حتما درباره خبر بسیار مهم است.
جلسه ۱۸۸ http://yekaye.ir/al-ahzab-33-40/
«تَأْويلِ»
«تأویل» از ریشه «أول» است که این ریشه هم در معنای «ابتدا» و هم در معنای «انتها» به کار می‌رود. در معنای ابتدا کلمه «أوّل» معروف است. فعل «آل یؤول» به معنای رجوع کردن است و «تأویلِ» هر چیزی به معنای «عاقبت آن چیز که وی بدان رجوع می‌کند» می‌باشد. علامه طباطبایی توضیح داده‌اند که تأویل، نه هرگونه رجوع و بازگشتی، بلکه بازگشت به حقیقت اصیل خود می‌باشد (المیزان، ج۳، ص۲۵-۲۸) با این ملاحظه، گویی در تأویل مفهوم ابتدا و انتها با هم جمع شده؛ یعنی جایی است که چیزی نهایتا به اصل و ابتدای حقیقی خود برمی‌گردد.
جلسه ۸۳ http://yekaye.ir/an-nisa-004-59/
اختلاف قرائت
عموما عبارت «فِراقُ بَيْنِي» را به همین صورت (که «بینی و بینک» مضاف الیه «فراق» قرار می‌گیرد) اما از ابن‌ابی‌عبله به صورت «فِراقٌ بَيْنِي» قرائت شده است که چنین باید ترجمه کرد: این جدایی است، بین من و تو. (البحر المحيط، ج۷، ص۲۱۲)[۱]
حدیث
۱) از رسول الله ص شرح آیات حکایت موسی ع و خضر ع به تفصیل روایت شده (که متن روایت در جلسه ۶۴۱، حدیث۱ گذشت) وقتی حضرت به عبارت «گفت این است جدایی بین من و تو» رسیدند فرمودند:
دوست داشتیم موسى صبر کرده بود تا خداوند ادامه این سرگذشت را براى ما بیان می‌فرمود.
مجمع البيان، ج۶، ص۷۴۲-۷۴۳
سعيد بن جبير عن ابن عباس قال أخبرني أبي بن كعب قال خطبنا رسول الله ص …
«قالَ هذا فِراقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ» فقال رسول الله ص وددنا أن موسى كان صبر حتى يقص علينا من خبرهم.
۲) از امام باقر ع یا امام صادق ع روایتی طولانی در شرح حکایت موسی ع و خضر آمده است، (که در جلسه۶۴۲، حدیث۲ گذشت) در پایان روایت، حضرت فرمودند:
اگر موسی ع صبر می‌کرد آن عالیم هفتاد مورد از عجایب به او نشان می‌داد؛
و در روایتی دیگر آمده است: خداوند موسی ع را رحمت کند! بر آن عالِم عجله کرد؛ اما اگر صبر می‌کرد از او عجایبی می‌دیدی که دیده نشده!
قصص الأنبياء ع (للراوندي)، ص۱۵۷
أَخْبَرَنَا السَّيِّدُ أَبُو السَّعَادَاتِ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ عَلِيٍّ الشَّجَرِيُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ص قَالَ:
… وَ قَالَ: لَوْ صَبَرَ مُوسَى لَأَرَاهُ الْعَالِمُ سَبْعِينَ أُعْجُوبَةً؛
وَ فِي رِوَايَةٍ: رَحِمَ اللَّهُ مُوسَى عَجَّلَ عَلَى الْعَالِمِ أَمَا إِنَّهُ لَوْ صَبَرَ لَرَأَى مِنْهُ مِنَ الْعَجَائِبِ مَا لَمْ يُرَ!
۳) از امام باقر ع روایت شده است:
هنگامی که حضرت موسی ع با آن عالِم ملاقات کرد و با او سخن گفت پرستویی را دید که چهچهه‌ای می‌زد و اوج می‌گرفت و یکدفعه خود را به دریا می‌زد. آن عالم به موسی ع گفت: می‌دانی این پرستو چه می‌گوید؟
گفت: چه می‌گوید؟
گفت: می‌گوید: به پروردگار آُمانها و زمین، و پروردگار این دریا سوگند، [بهره] علم شما دو نفر از علم خدا به اندازه این مقداری که من با منقارم از این دریا آب برمی‌دارم، نیست؛
و هنگامی هم که موسی ع از او جدا شد، به او گفت: مرا سفارشی کن!
خضر گفت: همواره با چیزی باش که با او، چیزی به تو ضرر نرساند، همان طور که بدون او، چیزی به تو سودی نرساند؛ و بپرهیز از لج‌بازی و از ورود به امری که بدان نیازی نداری [= پرداختن به امور غیرضروری] و از خنده بیجا؛
ای فرزند عمران! کسی را به خاطر اشتباهی که کرده ملامت مکن و بر خطاهای خود گریه کن! [۲]
قصص الأنبياء عليهم السلام (للراوندي)، ص۱۵۷
عَنِ ابْنِ بَابَوَيْهِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مُنْذِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ص قَالَ:
لَمَّا لَقِيَ مُوسَى الْعَالِمَ ع وَ كَلَّمَهُ وَ سَأَلَهُ نَظَرَ إِلَى خُطَّافٍ يَصْفِرُ وَ يَرْتَفِعُ فِي الْمَاءِ وَ يَسْفُلُ فِي الْبَحْرِ فَقَالَ الْعَالِمُ لِمُوسَى أَ تَدْرِي مَا تَقُولُ هَذِهِ الْخُطَّافَةُ قَالَ وَ مَا تَقُولُ قَالَ تَقُولُ وَ رَبَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ مَا عِلْمُكُمَا مِنْ عِلْمِ اللَّهِ إِلَّا قَدْرُ مَا أَخَذْتُ بِمِنْقَارِي مِنْ هَذَا الْبَحْرِ وَ أَكْثَرُ[۳] وَ لَمَّا فَارَقَهُ مُوسَى قَالَ لَهُ مُوسَى أَوْصِنِي فَقَالَ الْخَضِرُ الْزَمْ مَا لَا يَضُرُّكَ مَعَهُ شَيْءٌ كَمَا لَا يَنْفَعُكَ مِنْ غَيْرِهِ شَيْءٌ وَ إِيَّاكَ وَ اللَّجَاجَةَ وَ الْمَشْيَ إِلَى غَيْرِ حَاجَةٍ وَ الضَّحِكَ فِي غَيْرِ تَعَجُّبٍ يَا ابْنَ عِمْرَانَ لَا تُعَيِّرَنَّ أَحَداً بِخَطِيئَةٍ وَ ابْكِ عَلَى خَطِيئَتِكَ.[۴]
تدبر
۱) «قالَ هذا فِراقُ بَيْني وَ بَيْنِكَ»
چون حضرت موسی ع خودش گفت که اگر دفعه بعدی اعتراض کردم دیگر در اینکه همراهی مرا ترک کنی معذوری. پس خودش پذیرفت که خضر این همراهی را پایان دهد، از این رو، به محض اینکه اعتراض کرد، خضر گفت این است جدایی بین من و تو.
درست است که موسی ع چنان شرطی را گذاشت، اما نگفت که حتما ختم همراهی را اعلام کن و واضح است که حیا کرد که آن شرط را گذاشت (جلسه ۶۵۷، حدیث۱)؛ اما چرا خضر بدین سرعت ختم همراهی را اعلام کرد و خودش اندکی دیگر با وی مدارا نکرد؟
الف. شاید می‌خواهد نشان دهد که اینها دو گونه مواجهه با عالم است و دو اقتضای مختلف دارد؛ و قرار نیست که همواره همگان از اقتضائات مواجهه دیگر مطلع شوند. در این واقعه قرار بود موسی‌ها و کسانی که بر مبنای ظاهر رفتار می‌کنند، بفهمند که خبرهای دیگری در عالم هست؛ و همین مقدار که این معلوم شود، کافی است، قرار نیست آنها با این نحوه حقایق پشت پرده به زندگی خود ادامه دهند.
ب. شاید چون این بهترین موقعیت برای جدایی بود چرا که در دو اعتراض قبلی وی، هرکدام در جایی بود که ظاهرا خلاف شرعی رخ داده بود، اما اینجا کار خضر نه‌تنها ظاهر غیرشرعی نداشت، بلکه کاری بشدت اخلاقی و مورد رضایت شریعت محسوب می‌شد؛ و اینجا موسی ع برای اعتراضش هیچ توجیه دینی نداشت، به علاوه که خودش هم شرط را مطرح کرده بود.[۵]
ج. …
۲) «سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْويلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً»
«تاویل»، چنانکه در نکات ادبی اشاره شد، به معنای آن عرصه‌ای است که چیزی نهایتا به اصل و ابتدای حقیقی خود برمی‌گردد.
هر آنچه در پیش روی ما رخ می‌دهد و ناخوشایند ماست، «تأویل»ی دارد که مادام که از آن غافل باشیم، در برابر آن ناشکیبایی در پیش می گیریم؛ اما کسی که تأویل آن را می‌داند، براحتی آن را تحمل، و بلکه بر انجام آن، اقدام می‌کند.
حتی اگر پیامبری اولواالعزم، و موسای زمان خود هم باشیم، دلیل نمی‌شود که تأویل همه چیز را بدانیم.
ثمره اخلاقی
کسی که باور دارد که خدایی هست که هیچ واقعه‌ای بی‌اذن او رخ نمی‌دهد، می‌فهمد که هر واقعه‌ای تاویلی دارد؛ و اگر خدا خداوند رحمان و رحیم ست، هر امر بظاهر ناخوشایندی، در دلش رحمتی نهفته است. مهم آن چیزی نیست که در این دنیا می‌بینیم؛ مهم آن حقیقتی است که وقتی پرده‌ها کنار رود آشکار می گردد.
کسی که این را باور کند، در جهان جز زیبایی نمی بیند، چنانکه حضرت زینب س بعد از آن همه مصیبت فرمود: «مَا رَأَيْتُ إِلَّا جَمِيلًا»:
به قول سعدی شیرین‌سخن:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست …
غم و شادی بر عارف چه تفاوت دارد
ساقیا باده بده شادی آن کاین غم ازوست
https://ganjoor.net/saadi/mavaez/ghazal2/sh13/
۳) «قالَ هذا فِراقُ بَيْني وَ بَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْويلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً»
حقیقت و باطن بسیاری از امور، وقتی آشکار می‌شود که زمان فراق است و دیگر کار از کار گذشته است.
بکوشیم پیش از آنکه زمان فراق سر رسد، صبر داشته باشیم و وعده‌های خدا را باور کنیم.
اینها را در کانال نمی گذارم
۴) «قالَ هذا فِراقُ بَيْني وَ بَيْنِكَ»
و مقصودش این بود که:
الف. این سخنی که گفتی موجب جدایی بین من و توست.
ب. این وقت، وقت جدایی من و توست؛
ج. این فراق بین من و توست که زمانش حاضر شد.
(مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۲[۶]؛ الميزان، ج۱۳، ص۳۴۷[۷])
۵) «قالَ هذا فِراقُ بَيْني وَ بَيْنِكَ»
چرا نفرمود «بیننا» و فرمود «بینی و بینک»؟
الف. از باب تاکید است. (زجاج، به نقل مجمع البيان، ج۶، ص۷۵۲ ؛ الميزان، ج۱۳، ص۳۴۷)
ب …
۶) «قالَ هذا فِراقُ بَيْني وَ بَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ»
چرا فرمود «سَأُنَبِّئُكَ» و نفرمود «الان أُنَبِّئُكَ»؟
الف. …
۷) «سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْويلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً»
گفت به تو خبر خواهم داد از تأویل «آنچه بر آن توان شکیبایی نداشتی» (ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً) و نفرمود: از تاویل «آنچه رخ داد» (ما وقع).
الف. می‌خواهد تاکید کند که آنچه در این واقعه محور است و اهمیت اساسی دارد، بیش از آنکه خود آن وقایع باشد، عدم توانایی حضرت موسی ع بر شکیبایی است.
ب. …
[۱] . و قرأ ابن أبي عبلة فِراقٌ بَيْنِي بالتنوين و الجمهور على الإضافة.
… و سَأُنَبِّئُكَ … قرأ ابن وثاب «سَأُنَبِّیكَ» بإخلاص الياء من غير همز.
[۲] . ظاهرا خضر وصیت‌های دیگری هم کرده است؛ مثلا:
حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ: كَانَ آخِرُ مَا أَوْصَى بِهِ الْخَضِرُ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ع أَنْ قَالَ لَهُ لَا تُعَيِّرَنَّ أَحَداً بِذَنْبٍ وَ إِنَّ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثَلَاثَةٌ الْقَصْدُ فِي الْجِدَةِ وَ الْعَفْوُ فِي الْمَقْدُرَةِ وَ الرِّفْقُ بِعِبَادِ اللَّهِ وَ مَا رَفَقَ أَحَدٌ بِأَحَدٍ فِي الدُّنْيَا إِلَّا رَفَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ رَأْسُ الْحِكْمَةِ مَخَافَةُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى. (الخصال، ج۱، ص۱۱۱)
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ الْخَضِرُ لِمُوسَى ع يَا مُوسَى إِنَّ أَصْلَحَ يَوْمَيْكَ الَّذِي هُوَ أَمَامَكَ فَانْظُرْ أَيُّ يَوْمٍ هُوَ وَ أَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ- فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ وَ مَسْئُولٌ وَ خُذْ مَوْعِظَتَكَ مِنَ الدَّهْرِ فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِيلٌ قَصِيرٌ فَاعْمَلْ كَأَنَّكَ تَرَى ثَوَابَ عَمَلِكَ لِيَكُونَ أَطْمَعَ لَكَ فِي الْآخِرَةِ فَإِنَّ مَا هُوَ آتٍ مِنَ الدُّنْيَا كَمَا هُوَ قَدْ وَلَّى مِنْهَا. (الكافي، ج۲، ص۴۵۹)
[۳] عبارت «و أکثر» معنای چندان واضحی ندارد و در بصائر الدرجات هم نیامده است؛ شاید می‌خواهد بگوید که باز این مقدار آبی که من برداشتم نسبت به دریا، از علم شما نسبت به علم خدا بیشتر است.
[۴] . فراز ابتدایی این روایت را صفار، و دو فراز پایانی را مرحوم کلینی و شیخ صدوق در سه روایت جداگانه از امام باقر ع و امام صادق ع روایت کرده‌اند:
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ سَدِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا لَقِيَ مُوسَى الْعَالِمَ كَلَّمَهُ وَ سَاءَلَهُ نَظَرَ إِلَى خُطَّافٍ يَصْفِرُ وَ يَرْتَفِعُ فِي السَّمَاءِ وَ يَتَسَفَّلُ فِي الْبَحْرِ فَقَالَ الْعَالِمُ لِمُوسَى أَ تَدْرِي مَا يَقُولُ هَذَا الْخُطَّافُ قَالَ وَ مَا يَقُولُ قَالَ يَقُولُ وَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ مَا عِلْمُكُمَا فِي عِلْمِ رَبِّكُمَا إِلَّا مِثْلَ مَا أَخَذْتُ بِمِنْقَارِي مِنْ هَذَا الْبَحْرِ قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع أَمَا لَوْ كُنْتُ عِنْدَهُمَا لَسَأَلْتُهُمَا عَنْ مَسْأَلَةٍ لَا يَكُونُ عِنْدَهُمَا فِيهَا عِلْمٌ. (بصائر الدرجات، ج۱، ص۲۳۰)
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ مُوسَى لِلْخَضِرِ ع قَدْ تَحَرَّمْتُ بِصُحْبَتِكَ فَأَوْصِنِي قَالَ لَهُ الْزَمْ مَا لَا يَضُرُّكَ مَعَهُ شَيْءٌ كَمَا لَا يَنْفَعُكَ مَعَ غَيْرِهِ شَيْءٌ. (الكافي، ج۲، ص۴۶۴)
حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ ع حِينَ أَرَادَ أَنْ يُفَارِقَ الْخَضِرَ ع قَالَ لَهُ أَوْصِنِي فَكَانَ مِمَّا أَوْصَاهُ أَنْ قَالَ لَهُ إِيَّاكَ وَ اللَّجَاجَةَ أَوْ أَنْ تَمْشِيَ فِي غَيْرِ حَاجَةٍ أَوْ أَنْ تَضْحَكَ مِنْ غَيْرِ عَجَبٍ وَ اذْكُرْ خَطِيئَتَكَ وَ إِيَّاكَ وَ خَطَايَا النَّاسِ. (الأمالي( للصدوق)، ص۳۲۳)
[۵] . یعنی اگر ادامه می‌دادند اولا معلوم نبود موقعیت بعدی از سنخ این مورد اخیر باشد، بلکه چه‌بسا باز با مواردی از سنخ دوتای اول مواجه می‌شد و آنگاه جای این اعتراض بود که چرا در موقعیت سوم که من هیچ توجیهی نداشتم کوتاه آمدی اما اکنون طردم می‌کنی؛ و ثانیا اساسا اگر این دفعه رها نمی‌کرد، هر دفعه دیگری می‌خواست رها کند این اشکال مطرح می‌شد که چرا خضر آن دفعه قبل رها نکرد.
[۶] . معناه هذا الكلام و الإنكار على ترك الأجر هو المفرق بيننا، و قيل معناه هذا وقت فراق اتصالنا، و قيل معناه هذا الذي قلته سبب الفراق بيني و بينك.
[۷] . قوله تعالى: «قالَ هذا فِراقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً» الإشارة بهذا إلى قول موسى أي هذا القول سبب فراق بيني و بينك أو إلى الوقت أي هذا الوقت وقت فراق بيني و بينك كما قيل، و يمكن أن تكون الإشارة إلى نفس الفراق، و المعنى هذا الفراق قد حضر كأنه كان أمرا غائبا فحضر عند قول موسى: «لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ»
Visits: 91